Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar. Reja

7.4. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika va boshlang’ich ta’lim
metodikasiga qo’shgan hissasi. Adolf Distervergning rivojlantiruvchi
ta’lim nazariyasi.
Iogann Fridrix Gerbart Germaniyada tug`ildi. Gerbart dastlab lotincha klassik
maktabda, so`ngra esa Iyen universitetida o`qidi.
Gerbart universitetni tamomlagach, shveytsariyalik bir aristokrat oilasida
tarbiyachi bo`lib ishladi. 1800 yilda u Pestalotssining Burgdorf institutiga bordi.
Lekin u ulug` pedagogning demokratik qarashlarini o`zlashtira olmadi.
1802 yildan boshlab Gerbart Gyottingen va Kenigsberg universitetlarida
professor bo`lib ishladi. Gerbart bu universitetlarda o`zining pedagoglik faoliyatini
kengaytirib yubordi: psixologiya va pedagogikadan leksiyalar o`qidi, o`qituvchilar
tayyorlash seminariyalariga rahbarlik qildi. U seminariya huzurida tajriba maktabi
ochib, o`zi bu maktabda matematikadan dars berdi.
Gerbart o`zining «Tarbiya maqsadlaridan kelib chiqqan umumiy pedagogika»
(1806), «Psixologiya darsligi» (1816), «Psixologiyani pedagogikaga tatbiq qilish
to`g`risidagi xatlar» (1831), «Pedagogikaga doir leksiyalar ocherki» (1835) degan
kitoblarida pedagogikaga doir g`oyalarini keng bayon qilib berdi.
Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari. Gerbart tarbiya maqsadini belgilab
olishga katta ahamiyat berdi. U tarbiyaning maqsadi yaxshi fazilatli kishini tarkib
toptirishdan iborat, deb hisoblaydi. Gerbart shu maqsadni abadiy va o`zgarmas deb
hisoblab, odamlarni mavjud munosabatlarga moslasha oladigan, o`rnatilgan huquq
tartibini hurmatlaydigan, shu tartibga itoat qiladigan kishilar qilib tarbiyalashni
ko`zda tutdi.
Pedagog o`zi tarbiyalayotgan bolaning oldiga shunday maqsad qo`yishi lozimki,
bola ham o`sib katta bo`lganidan keyin o`z oldiga shunday maqsadlar qo`ya bilsin.
Mana shu bo`lajak maqsadlar: 1) ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlar va
2) zarur maqsadlar deb ikkiga bo`linishi mumkin.
Odam bir vaqti kelib muayyan ixtisos sohasida o`z oldiga qo`yishi mumkin
bo`lgan maqsadlar ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlardir.
Zarur maqsadlar deb shunday maqsadlarga aytiladiki, bu maqsadlar odamga o`z
faoliyatining har qanday sohasida kerak bo`ladi.
Gerbart axloqiy tarbiyaning o`ziga xos vositalari qatorida quyidagilarni
ko`rsatib o`tadi.
1. Tarbiyalanuvchini tiyib turish (bolani boshqarish, uni itoatkor bo`lishga
o`rgatish — bu vositaga xizmat qiladi). Bolalar uchun xatti-harakat chegaralarini
belgilab qo`yish kerak.
2. Bolani belgilab olish, ya`ni uni shunday sharoitga qo`yish kerakki, bu
sharoitda u «quloq solmaslik og`ir kechinmalarga olib kelishini» faqat
tarbiyachining ko`rsatmalaridangina emas, balki shu bilan birga o`z tajribasidan ham
tushunib oladigan bo`lsin.
3. Xulqning aniq qoidalarini belgilab qo`yish.
4. Tarbiyalanuvchining ko`nglida «osoyishtalik va ravshanlik» bo`lishini
ta`minlab turish, ya`ni «tarbiyalanuvchida haqiqatga nisbatan shubha tug`ilishi»
uchun asos bermaslik.
5. Ma`qullash va sazo berib turish yo`li bilan bolaning ko`nglini
«to`lqinlantirib» turish.
6. Bolani «xabardor» qilib turish, ya`ni uning nuqsonlarini ko`rsatib va tuzatib
turish.
Axloqiy tarbiyada jazo choralarini ham qo`llash kerak, lekin intizom
o`rnatish uchun qo`llaniladigan jazo choralari tarbiyalash maqsadida beriladigan
jazo choralaridan farq qilinishi lozim, tarbiyaviy jazo choralari qasos g`oyasi bilan
bog`lanmasdan, balki tarbiyalanuvchiga xayrixohlik bilan qilinayotgan
ogohlantirish choralari bo`lishi lozim.
Tarbiyalanuvchining ongida har qaysi narsani o`zimcha mustaqil hal qila
beraman, degan fikrning kuchayib ketishiga yo`l qo`yish juda xavflidir.
Tarbiyalanuvchining har qanday odamlar orasida (ulfatchilikda) bo`lishiga juda
ehtiyotlik bilan qarash kerak, «ijtimoiy turmush oqimi bolani o`z girdobiga
tortmasligi va tarbiyaga qaraganda zo`rroq bo`lib ketmasligi lozim». Gerbart
tarbiyachining obro`sini nihoyatda darajada yuqori ko`tarishni talab qildi, bu obro`
tarbiyalanuvchining nazarida «ko`pchilikning fikridan» hamisha ustun bo`ladi deb
hisobladi, shuning uchun ham «tarbiyachi juda zo`r obro`ga ega bo`lishi,
tarbiyalanuvchi bunday obro` oldida boshqalarning har qanday fikrini nazare`tiborga olmaydigan bo`lishi g`oyat zarurdir».
Gerbart g`oyalari Germaniyada, Rossiyada, G`arbiy Yevropaning ko`pgina
mamlakatlarida keng tarqaldi. Amerikada ham bu g`oyaga talab tug`ildi.
Yevropa va AQSH da klassik o`rta maktablar ko`p jihatdan Gerbart
pedagogikasiga asoslanib qurildi. Gerbartning bolalarni boshqarish tizimi keng
yoyildi. Bu tizim bolalar tashabbusini bo`g`ishga va ularni kattalarning obro`yiga
hech so`zsiz bo`ysundirishga qaratilgan tizim edi.
Gerbart pedagogikani ilmiy fan darajasiga ko`tarish uchun ko`p ish qildi. U
pedagogikaning o`ziga xos tushunchalar tizimi borligini ko`rsatdi.
Gerbartning didaktika masalalarini ishlab chiqqanligi katta ahamiyatga ega
bo`ldi. Uning ko`p tomonlama qiziqish to`g`risida, ta`limning tizimli bo`lishi
to`g`risida, qiziqish va diqqatni o`stirish to`g`risida aytgan fikrlari hech shubhasiz
qimmatlidir. Gerbartning ta`lim bilan tarbiya o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni
belgilab berishga uringanligiga ijobiy baho bersa arziydi.