O‘SH NAJOT QAYDA?
Baland qoyatoshlar bilan tekis vohalar bir-biriga g‘alati tarzda
kirishib ketgan O‘sh
atroflari bir necha kundan beri juda serharakat. Andijondan tuy
-
alarga ortib kelingan hashamatli chodirlar Buratog‘* etagidan oqib
o‘tadigan Jannatariq bo‘yiga o‘rnatildi. Oqburasoy bo‘ylarida ham,
Chilmahram tog‘ining etaklaridagi ko‘kalamzorlarda ham yuzlab
chodirlar va o‘tovlar paydo bo‘ldi. Tog‘dan haydab tushilgan dum-
bali qo‘ylar so‘yildi, kabob qo‘ralarida archaning pistoqi ko‘miri
cho‘g‘latildi, doshqozonlarda go‘sht qaynay boshladi.
Bugun O‘shga Bobur mirzo boshliq hamma arkoni davlatlarn-
ing kelishi kutilmoqda. Mulla Fazliddin yosh podshohning amri bi-
lan Buratog‘ning chiqish qiyin bo‘lgan xushmanzara bir qoyatoshi
ustiga kichkina hujra qurgan. Bobur mirzo bultur shu ishni unga
topshirgandan keyin Samarqandga qo‘shin tortib ketgan va O‘shga
mana endi yo‘li tushmoqda edi. Mulla Fazliddin savdarlar bilan past-
ga tushib, hujraga yarashadigan gilam va zarbof ko‘rpachalarni o‘zi
tanladi. Tik, sirg‘anchiq qoyatoshga chiqib o‘rganmagan savdarlar
jihozlarni olib kelayotganda juda qiynalib qolishdi. Qashqarcha ku-
mush obdasta ko‘tarib kelayotgan semiz oftobachi har o‘n qadamda
bir to‘xtab qolardi. Mulla Fazliddin uning qo‘lidan obdastasini olib,
o‘zini suyab chiqdi. Savdarboshi ayvonning sangfarsh qilingan zinal-
ariga guldor poyandoz to‘shatgan edi, mulla Fazliddin iltimos qilib,
uni oldirib tashladi. Chunki zinalarga ishlatilgan rangli toshlar har
qanday poyandozdan qimmatroq va go‘zalroq edi.
Tog‘ qirrasida turgan hujradan butun O‘sh shahri va uning atro-
flari kaftdagidek aniq ko‘rinar edi. Hali ham nafasini rostlab olol
-
64
may hansirab o‘tirgan oftobachi pastga tikilib qaradiyu, o‘rnidan
sakrab turdi:
– Ana, keldilar!
Mulla Fazliddin ayvon chetiga borib, pastga ko‘z yugurtirdi.
Oq otliq Bobur mirzo yuzdan ortiq beklari va xos navkarlari bi-
lan Javzo masjididan o‘tib, tog‘ etagiga yaqinlashib qolgan edi. Ular
hammasi Jannatariq bo‘yiga o‘rnatilgan borgoh* va xirgoh* oldida
to‘xtadilar. Ichi zarrin ipak, usti qimmatbaho mayin movut bilan
qoplangan bu chodirlarning zarhal chilvirlari kumush qoziqlarga
bog‘langan edi. Chodirlarda dam olish va katta ziyofatlar berish
uchun hamma tayyorliklar ko‘rib qo‘yilganini mulla Fazliddin bilar
edi. «Endi bugun Bobur mirzo o‘sha yerda dam olsalar kerak, bizn-
ing hujraga balki ertaga chiqarlar», degan o‘y bilan ishini sekin da-
vom ettirdi. Ammo oradan bir soat o‘tar-o‘tmas pastdan sersoqol
qo‘rchiboshi to‘rtta soqchisi bilan hansirab chiqib keldi:
–
Hozir bu yerga oliy zotlar qadam ranjida qilurlar. Taxtirav-
on qayerda? Savdarboshi mulla Fazliddinga yordam so‘raganday
qilib qaradi. Zira beqasamdan yupqa to‘n kiygan mulla Fazliddin
qo‘rchiboshi qarshisida qo‘l qovushtirib:
–
Ma’zur tuting, janobi bek, – dedi.
–
Xo‘sh?
Mulla Fazliddin shu hujrani qurishda g‘ishtlarni zambilga solib
ko‘tartirib chiqmoqchi bo‘lgan, ammo ilojini topolmagan edi. Chunki
bu tik qoyaga odam faqat bitta-bitta bo‘lib, goho qo‘li bilan qoyaga
suyanib chiqishi mumkin edi. Taxtiravonni esa to‘rt kishi to‘rt tomo-
nidan ko‘taradi, uning ichida podshoh yoki malikalar o‘tiradi.
– Biz tajriba etib ko‘rdik, bu qoyaga taxtiravon ko‘tarib chiqish
mumkin emas, – dedi mulla Fazliddin.
Qo‘rchiboshi uch tomoni devorday tik qoyatosh bo‘lgan, faqat bir
tomonidan yolg‘iz odam zo‘rg‘a o‘tib keladigan toqqa durustroq qara-
di-yu, taxtiravon ishlatish fikridan qaytdi. Savdarboshiga xo‘mrayib:
– Bu yerda ortiqcha odam bo‘lmasin! – deb buyurdi.
Hujra atrofidagi sahn torroq bo‘lsa ham qoyaning shimol tomo
-
nida – uyday baland toshlar ortida kichkina maydoncha bor edi. So-
qchilardan ikkitasi oftobachi va
savdarboshi bilan birga o‘sha yoqqa o‘tib turishdi. Boshqa savdar-
lar pastga tushib ketishdi. Qo‘rchiboshi mulla Fazliddinga qarab:
– Janobi me’mor, siz yo‘lni yaxshi bilursiz, podshohga peshvoz
chiqing, – deb buyurdi. Qoidaga binoan qo‘rchiboshining o‘zi ham
65
pastga qaytib tushib, podshoh bilan birga chiqishi kerak edi. Ammo
bu toqqa ikki qayta ustma-ust tushib chiqish benihoya qiyin. Buni
sezgan o‘rta yashar qo‘rchiboshi ikkita soqchini mulla Fazliddinga
qo‘shib pastga tushirib yubordi-yu, o‘zi hujra yonidagi silliq tosh kur-
siga o‘tirib, terlab ketgan yo‘g‘on bo‘yinlarini arta boshladi.
Mulla Fazliddin Buratoqqa har kuni necha qaytadan tushib-chi-
qib o‘rganib qolgan. Uning oyog‘idagi ixcham mo‘kkisi toshdan-tosh-
ga yengil o‘tib boradi. Ammo ko‘ngli notinch. Hozir podshoh va uning
beklariga duch kelishi kerakligi, ular bilan muomala qilishning qiyin-
ligi qalbiga tahlika soladi.
Bobur mirzo va uning odamlari tog‘ning kunchiqish tomonidan
otliq aylanib o‘tib, qoyatoshga janubdan yaqinlashdilar-da, mazorat-
dan yuqoriroqda otdan tusha boshladilar. Shunda mulla Fazliddin
bek va navkarlarga qo‘shilmay alohida to‘p bo‘lib kelayotgan ayol-
larni ko‘rib qoldi. Yuvosh qora otda o‘tirgan va oppoq kiyingan o‘rta
yashar ayol – Boburning onasi Qutlug‘ Nigorxonim edi. Gulibodom
rangli sho‘x, o‘ynoqi otda qirmizi ipak kabo* kiygan Xonzoda begim
kelmoqda edi. Mulla Fazliddin uni sho‘x ot ustida chavandoz yigit-
larday yaxshi o‘tirganidan ham tanidi-yu, vujudi birdan qizib ket-
ganday bo‘ldi. Ko‘nglidagi boyagi bezovtalik ustiga olovli bir hayajon
qo‘shilib, yuragi qinidan chiqquday hapriqib ketdi. Mulla Fazliddin
o‘zida birdan yuz bergan bu o‘zgarishni birovga sezdirib qo‘yishdan
qo‘rqib, podshohni kutib olayotgan mulozimlarning panasiga o‘tdi-
da, bosh egib, qo‘l qovushtirib turdi. Shunda tizzalari ham qaltiray-
otganini sezib, «Xudoyo o‘zing sharmanda qilma!» degan so‘zlarni
dilidan o‘tkazdi.
Bobur mirzoning opasi Xonzoda begim mulla Fazliddinni ko‘pdan
beri hayratga solib keladi. Bundan to‘rt yil muqaddam mulla Fazlid-
din Hirotdan kelib Umarshayx mirzoning Andijondagi chorbog‘ida
ko‘shk qura boshlagan kezlarida Xonzoda begim o‘n olti yoshda
edi. Asilzoda qizlar orasida eng ko‘hligi bo‘lgan Xonzoda begim bir
marta erkakcha kiyinib ot minib, inisining o‘smir mulozimlari bilan
chavgon* o‘ynagan. Mulla Fazliddin buni ko‘rib bir hayratga tush-
gan edi. Oradan ikki yil o‘tgach, mulla Fazliddin Andijon arkidagi
to‘rxonaning ba’zi naqshlarini yangilash uchun chaqirildi. Shunda o‘n
sakkiz yoshli Xonzoda begimni ravonda kanizlar orasida setor chal-
ib o‘tirgan paytida yana bir ko‘rdi-yu, o‘z ko‘zlariga zo‘rg‘a ishondi.
Chunki bir vaqtlar yigitcha kiyinib chavgon o‘ynagan o‘sha qiz endi
setorda shunchalik nafis, shunchalik mayin kuy chalar, uning o‘zi
66
ham shu qadar nafosatga to‘lib o‘tirar ediki, mulla Fazliddin beixtiyor
uning sehriga berilib, g‘alati bo‘lib ketdi.
Keyin mulla Fazliddin devorga xomaki naqsh chizayotganda Xon-
zoda begim uning oldiga kelib, ishini qiziqib tomosha qila boshladi.
Mulla Fazliddinning qo‘lidagi pargor* hayajonidan yerga tushib ket-
di. – Ajoyib naqsh chizgan edingiz, ko‘zim tegdimi, mavlono? – dedi
Xonzoda begim aybni o‘ziga olganday bo‘lib.
Mulla Fazliddin pargorni yerdan ko‘tarar ekan:
–
Yo‘q, aksincha, begim, sizning nazaringiz tushgan naqsh yanada
yaxshiroq chizilgay!
–
Men eshitdimki, mavlono musavvir ham emishlar.
–
Aslida me’morlar musavvirlik san’atidan xabardor bo‘lmoqlari
darkor.
–
Undoq bo‘lsa mening suratimni chizib ko‘ring!
Kutilmagan bu taklifdan cho‘chigan mulla Fazliddin atrofga
alanglab qaradi. To‘rxonada boshqa hech kim yo‘q. Shunday bo‘lsa
ham ovozini pasaytirib dedi:
–
Bajonidil chizar edim... Faqat...
–
Xavotir olmang, mavlono, men sir saqlashga qodirmen!
–
Agar men chizgan surat narigi dunyoda jon talab qilsa, qay-
dan topurmen, begim? Mulla Fazliddin bu so‘zlar bilan shariat surat
chizishni man etganini, agar qo‘lga tushsa joni xavf ostida qolishini
aytmoqchi edi. Xonzoda begim uning ochiq aytolmagan fikrini tush
-
undi-yu, jilmaydi:
–
Agar suratim uchun sizdan jon talab qilsalar, menga ayting,
men o‘z jonimni bergaymen!
...Mulla Fazliddin po‘lat sandiqda yashirib yurgan suratni mana
shu gaplardan keyin chizishga jur’at etgan edi. Shundan keyingi
to‘polonlarda u Xonzoda begimni uzoq vaqt uchratolmay yurdi.
Nihoyat, bultur kuzda mana shu Buratoqqa Xonzoda begimning
o‘zi kelib qoldi. Bobur Samarqandga ketishda o‘z onasi va egachisiga
«O‘shdagi hujradan xabar olursizlar», deb tayinlab qo‘ygan ekan. Me-
zon oyida O‘shga mehmon bo‘lib kelgan Xonzoda begim bitta kanizi
bilan Buratoqqa chiqdi. Mulla Fazliddin o‘sha paytda yolg‘iz shogirdi
bilan ishlamoqda edi. Har bitta g‘ishtni, yog‘ochni, har bir ko‘za suvni
pastdan olib chiqqunlaricha tinkalari qurib ketardi. Marmar yo‘nib
sangkorlik qilishga sangtarosh yo‘q. Sirlangan koshin olish-ga pul
yo‘q. Bu hammasi mulla Fazliddinni juda qiynab qo‘ygan. Lekin bu
mushkulotlarni Xonzoda begimga qandoq aytadi? Begimning mar-
67
varid qadalgan ipak toqisi*dan tortib uchi qayrilgan qizil etikchasi-
gacha butun borlig‘i shunday nafis ko‘rinar, bu samoviy go‘zallik old
-
ida tosh va g‘ishtdan gap ochish juda erish tuyulardi. Biroq Xonzoda
begim mulla Fazliddindan bo‘lajak hujraning rejasi chizilgan tarhni
so‘rab oldi. Qog‘ozga qarab turib:
–
Gumbazini koshin bilan bezatmoqchi bo‘libsiz, koshiningiz yet-
arlikmi? – dedi. Mulla Fazliddin endi dardini aytishga majbur bo‘ldi.
Bu qiz me’morlik san’atidan ham xabardor bo‘lib, anchagina kitob
mutolaa qilgan ekan.
–
Bobur mirzo zafar bilan qaytsalar, xudo rahmati otamning o‘sha
orzularini ro‘yobga chiqarurlar, – dedi. O‘shanda yana o‘zingiz bosh
bo‘lursiz, mavlono!
Dunyoda hali hech bir tovush mulla Fazliddinga bunchalik yo-
qimli tuyulmagan edi. Xonzoda begim har gal uni «mavlono», deb
ulug‘lash bilan go‘yo porloq bir istiqbol va’da qilganday bo‘lardi. Pod-
shoh oilasidan me’morchilik san’atini shunchalik biladigan, qadrlay-
digan ittifoqdosh topilgani mulla Fazliddinning ko‘nglini ko‘taribgina
qolmay, qalbida g‘alati bir zavq va dadillik uyg‘otdi.
U sirpanchiq qoyatoshga ko‘tarilishdan ko‘ra tushish qiyin-
ligini bilar edi. Shuning uchun Xonzoda begimni pastga kuzatib tu-
sha boshladi. Xalq «qilko‘prik» deb nom qo‘ygan tor va xatarli tosh
so‘qmoqdan o‘tayotganlarida Xonzoda begimning oyog‘idagi tagi sil-
liq charmdan tikilgan etigi toyib ketdi. Xonzoda begim muvozanatini
yo‘qotib, yonida borayotgan kaniziga qo‘l cho‘zdi. Ammo kaniz ham
zo‘rg‘a kelayotgan edi, ikkovi barobar chayqalib ketdi. Kaniz qo‘rqib
chinqirib yubordi. Ular pastdagi chaqir toshlarga yiqilib tushadigan
bo‘lganda mulla Fazliddin oldinga sakrab o‘tib, ikkovini ikki qo‘li bilan
quchoqlab tutib qoldi. Yoshgina kaniz qo‘rqqanidan mulla Fazliddin-
ning yelkasiga yopishib oldi. Kiyikday chaqqon Xonzoda begim yigit-
ning yelkasidan tutib, o‘zini tez o‘ngladi va unga sekin rahmat aytdi.
Shu payt mulla Fazliddin o‘z yuzida Xonzoda begimning iliq nafasini
his qildi. Qizning yuzidami, lablaridami, gul atriga o‘xshamaydigan,
ammo undan ham yoqimliroq, sirliroq bir hid bor edi. Mulla Fazlid-
din shu hidni oldi-yu, Xonzoda begimning shoh qizi ekanligini go‘yo
unutdi. Qizning salqin, yumshoq qo‘lidan ushlab naryog‘i tekis ket-
gan so‘qmoqqa chiqqunlaricha qo‘yib yubormadi. Besh-o‘n qadamlik
masofada oddiy me’mor bilan malika orasidagi farq go‘yo yo‘qolib
ketdi, ular bir-birlariga faqat zabardast yigitu go‘zal qiz bo‘lib tuy-
uldilar. Lekin undan narida yana kanizlar, jilovdorlar, savdarlar or-
68
aga tushib, Xonzoda begimni qurshab olib ketdilar. Mulla Fazliddin
g‘alati bir tush ko‘rib uyg‘ongan odamday hayratlanib qolaverdi.
Ertasi kuni Xonzoda begim yordamga yuborgan ikkita norg‘ul
yigit mulla Fazliddinga kerakli yuklarni pastdan tashib chiqa bosh-
ladi. Oradan bir hafta o‘tgach, tuyaga ortilgan koshinlar ham yetib
keldi. Xonzoda begim yubortirgan har bir narsada mulla Fazliddin
uning o‘zini ko‘rganday bo‘lardi. Po‘lat sandiqdagi suratni oqshom-
lari yolg‘iz qolganda qo‘liga olib uzoq-uzoq tikiladi. Qiz sirg‘anib ket-
gan mana shu tog‘ning toshlaridan Xonzoda begimning o‘shandagi
iliq nafasi va sirli hidi hamon kelib turganga o‘xshardi. «Nahotki
bu muhabbat bo‘lsa? – derdi mulla Fazliddin o‘ziga-o‘zi. – Yo‘q, zin-
hor! Mendagi tuyg‘u – beg‘araz ilohiy bir mehrning nishonasi, xolos.
Boshqacha bo‘lishi mumkin emas!»
Hozir yana Xonzoda begim yaqinlashib kelayotganini ko‘rib, sa-
rosimaga tushib qolgan mulla Fazliddin o‘zining mana shu e’tiqodida
mahkam turishga tirishar va ayollar tomondan nigohini olib qochardi.
Bobur mirzo otdan tushganda bo‘yi o‘sib, katta yigitlarga
tenglashib qolgani bilindi. Qadam olishi ham xiyla salmoqli. Taxt-
ga o‘tirganidan beri o‘tgan so‘nggi uch yil uni juda tez ulg‘aytirgan,
ko‘z qarashlari ko‘pni ko‘rgan odamlarnikiday vazmin. Faqat xipcha
qomati va hali uncha to‘lishmagan yelkalari endi o‘n besh yoshga kir-
ganini eslatib turardi.
Ammo toqqa chiqishda Boburning o‘smirligi juda ish berdi.
U hammadan oldinda toshdan-toshga yengil ko‘tarilib borar, goh
onasiga, goh opasiga yuqoridan qo‘l cho‘zib yordamlashib qo‘yardi.
Beklar va mulozimlarning ko‘pchiligi pastda qolishdi. Yo‘l tor, hu-
jra kichkina bo‘lganligi uchun hozir birinchi navbatda podshoh oilasi
va Boburga eng yaqin kishi bo‘lgan eshik og‘a Qosimbek chiqishmo-
qda edi. Qavchin urug‘idan chiqqan Qosimbek to‘ladan kelgan barv-
asta kishi edi, tog‘ning yarmiga chiqquncha nafasi bo‘g‘ilib, qiynalib
qoldi. Bobur buni ko‘rib, tekisroq bir tosh ustida to‘xtadi. Qosimbek
ham to‘xtab, orqada kelayotgan mulla Fazliddinga yuzlandi:
– Janobi me’mor, bu toshlardan zinapoya tarashlash xotiralariga
kelmabdir-da.
Mulla Fazliddin pastroqda to‘xtab qo‘l qovushtirdi-yu, yengil bir
ta’zim bilan javob berdi:
– Agar zoti oliy amr bersalar, zinapoya tarashlash imkoni bor.
Qosimbek yuqoriga yuz o‘girib, Boburga savol nazari bilan qara-
di. Bobur kulimsirab:
69
– Ajabo! – dedi endi yo‘g‘onlasha boshlagan o‘smir ovozi bilan. –
Tog‘ cho‘qqisiga ham zinapoya bilan chiqurlarmi?
Soddaroq odam bo‘lgan Qosimbek taklifi o‘rinsiz chiqqanini sez
-
di-yu, izzat-nafsga bormay, gapni kulgiga burdi:
– Amirzodam, lutf qildilar. Kaminani bu terlab-hansirashlardan
zinapoya ham qutqarolmas edi.
Endi Qutlug‘ Nigorxonim ham kuldi:
–
Qosimbek janoblari haqdir. Ot-ulov o‘tolmaydigan bu
cho‘qqilarga shoh ham piyoda chiqur, malika ham!
–
Hatto, xonzodalar ham! – deb Bobur opasiga qarab sho‘x kulim-
siradi. Shunaqa hazil-huzullar bilan hujraga yetib bordilar. Niliy gum-
bazli jajji bino ko‘klam quyoshida shunday nafis jilolanib ko‘rindiki,
Boburning dili birdan ravshan tortib ketdi. Atrofdagi tabiatning
go‘zalligi, bahor va tog‘lar ayvonga ishlatilgan naqshlarni, gumbazda-
gi koshinlar rangini allanechuk juda ochib ko‘rsatar edi.
Qosimbek Boburni, uning onasi va opasini tavoze bilan ichka-
riga kuzatib qo‘ydi-yu, o‘zi marmar zinapoya oldida qo‘l qovushtir-
ganicha qoldi. U ayollar bor joyga podshohdan ishora bo‘lmaguncha
kirmas edi.
Mulla Fazliddin Qosimbekdan beriroqqa – ayvon tagiga kelib turdi.
Hujra eshigi yong‘oq yog‘ochidan o‘ymakor qilib, zar bilan ishlan-
gan edi. Bobur go‘zal o‘ymakorliklarga, devor va shift bezaklariga bir-
bir ko‘z tashlab chiqdi-da, hujraning
eshigini ochdi. Onasi bilan opasiga yo‘l berib keyin o‘zi ichkariga
kirdi.
Hujraning ichi qorong‘i bo‘lmasa ham qoidaga binoan g‘arb to-
monidagi mehrobga sham yoqib qo‘yilgan edi. Kunduzgi yorug‘lik
qarshisida ko‘zga zo‘rg‘a tashlanayotgan sham yog‘dusi yon-veridagi
gulgun naqshlarga tushib, elas-elas jilvalanardi.
Bu hammasi Boburda g‘alati bir zavq uyg‘otdi. U sham yonidagi
to‘q-qizil naqshlarni
Xonzoda begimga ko‘rsatib:
– Islimi gulxan shumi? – deb so‘radi.
Xonzoda begim bir ukasiga, bir naqshga qaradi-yu, sho‘x jilmaydi:
–
Bir qoshiq qonimdan kechsangiz, ayturmen. Bobur ham kulim-
sirab:
–
Kechdim, aytingiz, – dedi.
Xonzoda begim o‘ngga qayrilib, eshik tepasidagi qip-qizil naqsh-
larni ko‘rsatdi.
70
–
Islimi gulxan mana bu. Siz naqshi lolani bunga o‘xshatmishsiz,
amirzodam. Xonzoda begim ko‘rsatgan naqshlar haqiqatan qip-qizil
olov tillarini eslatar, uning eshik tepasiga naqshlanishi ham bejiz
emas edi. «Keluvchiga ergashgan balo-qazoni olov olib qoladi», de-
gan qadimiy e’tiqod va kelin-kuyovni eshik oldiga yoqilgan olovdan
aylantirib olib o‘tish odatlari Boburning esiga tushdi. U opasiga tan
bergan kabi qarab:
–
Siz haqsiz, men sahv qilibmen, – dedi. Shunda Qutlug‘ Nigor-
xonim gap qo‘shdi:
–
Bobur mirzoning sahvlari uzrlik. Chunki bu hujrada naqshi lola
ham xuddi gulxandek yonib ko‘rinur!
Onasining lutf qilib aytgan so‘zlari Boburning hujradan olgan za-
vqini yana bir darajada oshirdi.
Uchovlari ayvonga qaytib chiqar ekanlar, pastda turgan mulla Fa-
zliddin Boburning chehrasi ochilib ketganini ko‘rdi. Bobur zinapoya
oldida turgan Qosimbekka qarab:
– Buratoqqa juda munosib! – deb qo‘ydi.
Buratog‘ni Bobur yoshligidan yaxshi ko‘rar edi. Tekis vodiyning
o‘rtasiga tushgan bu baland tog‘ odamlarni hayratlantirish uchun
yaratilganga o‘xshardi. Go‘yo u ulkan tog‘ning bir parchasini ilohiy
bir kuch shunday ko‘tarib olib kelganu tomosha uchun sayhon joyga
chiroyli qilib o‘rnatib ketgan. Mana shunday toqqa munosib bo‘lish
hujra uchun juda katta sharaf ekanini sezgan Qosimbek bir chetda
qo‘l qovushtirib, sukut saqlab turgan me’morni chaqirdi.
Bobur podshoh bo‘lgandan beri o‘z ko‘nglidan chiqarib qurdirgan
birinchi imorati juda kichik bo‘lsa ham unga aziz va g‘animat tuyuldi.
Bu hujra tog‘ qirrasida shunday joziba bilan uzoq vaqt turishini istab,
me’morga savol nazari bilan qaradi:
–
Tog‘da qor-yomg‘irlar ko‘p bo‘lur. Hujra uzoq vaqtga bardosh
berurmikin? Ayvonda turgan Qutlug‘ Nigor xonim bilan Xonzoda be-
gim ham me’morga ko‘z tikishdi. Mulla Fazliddin hayajonlanganidan
tizzalari bukilib-bukilib ketmoqda edi. U qo‘lini ta’zim bilan ko‘ksiga
qo‘yib:
–
Inshoollo, bardosh berur, – dedi. Qosimbek uning gapini tas-
diqlab:
–
Ha, qirq-ellik yil yaxshi turur, – deb qo‘ydi.
«Q i r q - e l l i k yil» degan so‘zlar mulla Fazliddinga ozor berga-
ni uning Qosimbekka qisqa bir ko‘z tashlab qo‘yganidan sezildi. Shu
payt mulla Fazliddin o‘z yuziga kimningdir mayin nigohi tushganini
71
his qildi. Boshini ko‘tarsa, Xonzoda begim yuziga yopilgan yupqa oq
harir parda orqali mulla Fazliddinga qarab turibdi. Mulla Fazliddin-
ning butun vujudi olov seli ichida qolganday bo‘ldi. U hozir siri fosh
bo‘lishi mumkinligini sezib, yana ta’zimga bosh egdi. Shunda Xonzo-
da begim Boburga izoh berdi:
– Amirzodam, xudo xohlasa, bu hujra ko‘p avlodlarni ko‘rgay. Qa-
rang, qor-yomg‘ir tegadigan joylari sangkorlik qilingan. Poydevori
qoyatoshga mahkam o‘rnatilgan. Mulla Fazliddinning mahoratlari
baland – Hirot bilan Samarqand me’morlaridan ta’lim olmishlar.
Mulla Fazliddin Xonzoda begimning maqtovini ishga oid oddiy ga-
plardek qabul qilmasa, ko‘nglidagi nozik hislarni sezdirib qo‘ysa, o‘n
jonidan biri ham omon qolmasligini sezdi. Axir jo‘n bir me’morning
shoh qiziga muhabbati podshoh oilasiga ham, uning beklariga ham
haqoratday tuyulishi mumkin!
Xayriyatki, hukmdorlar oldida hayajonga tushish va ta’zim qil-
ish odat tusiga kirib qolgan. Mulla Fazliddin Xonzoda begimning
iliq so‘zlariga javoban yana bir ta’zim qildi-da, yerga qarab, xuddi
qilichning tig‘i ustidan yurib borayotganday ehtiyot bo‘lib gapira
boshladi:
– Hazrati oliyga arzim shulki, Samarqandda Ulug‘bek madrasasi-
ning devorlari uchun qanday ganchu gilmoya, g‘ishtu koshin ishlatil-
gan bo‘lsa, bu hujraning devorlariga ham faqir shularni ishlatmish-
men. Xudodan umidim bor. Bobur mirzoning muborak nomlariga
mansub bu hujra asrlar davomida mustahkam turur*.
Bobur bu so‘zlardan ta’sirlanib:
– Aytganingiz kelsin, – dedi. – Hujra biz istaganimizdan ham yax-
shi!
Qosimbek «q i r q - e l l i k yil turar», deb hujraning umrini qisqa
qilib qo‘yganidan endi xijolat bo‘ldi. Hujradan narida xarsangtosh
ortida buyruq kutib turgan savdarboshiga bir qarab oldida, keyin
me’morga o‘girildi:
–
Ofarin sizga, mulla Fazliddin! Bobur Qosimbekning gapini
to‘g‘rilab:
–
Mavlono Fazliddin! – dedi.
Shu bilan me’morga mo
‘
’tabar mavlonolik unvoni berilganday
bo‘ldi. Qosimbek podshohning oldida bir necha marta ustma-ust
sahv qilganini bir harakat bilan to‘g‘rilagisi keldi-yu, savdarboshiga
buyurdi:
– Mavlonoga to‘n keltirilsin!
72
Savdarboshi sarosima bo‘lib pastga qaradi. Mukofot uchun olib
yuriladigan to‘nlar tog‘ etagidagi chodirlarda qolgan edi. Qosimbek
buni sezdi-yu, o‘zining egnidagi yangi kimxob to‘nni yechmoqchi bo‘lib:
– Mirzo hazratlari, ijozat bering! – dedi. Bobur uning jo‘mardligiga
tan bergandek, jilmayib bosh irg‘adi.
Qosimbek zar yoqali kimxob to‘nini yechib, mulla Fazliddinning
yelkasiga tashladi.
–
Mavlonoga bizdan bitta ot anjomi bilan in’om qilinsin, –
qo‘shimcha qildi Bobur. Mulla Fazliddin ta’zimga egilib minnat-
dorchilik bildirar ekan, bir necha kishining.
–
Muborak! Muborak! – degan so‘zlarini eshitdi.
Bu so‘zlarning orasida eng yoqimlisi – Xonzoda begimning mub-
orakbodi bo‘ldi. Mavlono Fazliddin unga ikkinchi marta qarashga
jur’at etolmay yerga ko‘z tikib turgan bo‘lsa ham, shu daqiqalarda
o‘zini baxtiyor sezar edi.
* Chindan ham, O‘shdagi bu hujra to‘rt yuz yildan ortiq mus
-
tahkam turdi. Tog
‘
tepasida oqarib ko‘ringani uchun xalq uni «Oq uy»
deb ataydigan bo‘ldi. Asrlar o‘tishi bilan ta’magir shayxlar bu binoni
«Sulaymon payg‘ambar tomonidan qurilgan qadimjoy» deb e’lon
qildilar, tarixdan bexabar odamlarni bunga ishontirib, nazr-niyoz
undirish vositasiga aylantirdilar.
Yigirmanchi asrning o‘rtalarida akademik Ibrohim Mo‘minov
Qirg‘iziston olimlari bilan hamkorlikda tarixiy haqiqatni tiklab, bu
hujrani Bobur mirzo qurdirganini ilmiy jihatdan asoslab berdilar. Oq
uyning peshtoqiga buni bildiradigan marmar yodgorlik o‘rnatildi.
Ammo Bobur nomining bunday ulug‘lanishi mustabid sho‘ro
mafkurachilarining qahrini keltirdi. Ular hujraning ziyoratgoh
bo‘lganini bahona qilishib, dinga qarshi kurash shiori ostida 1963
yilda Oq uyni askariy qismlar yordamida portlatib buzib tashladilar.
Lekin hujraning mustahkam qoyatoshga o‘rnatilgan poydevori
butun qolgan edi. Uning tasviri tushirilgan suratlar bor edi. Adolat-
parvar odamlarimiz orasida Bobur mirzo qurdirgan bu ajoyib obida-
ni qayta tiklash niyati yillar o‘tgan sari kuchayib bordi.
Saksoninchi yillarning oxirida milliy uyg‘onish shabadalari esa
boshlagan davrda O‘sh shahrining o‘zbek, qirg‘iz va boshqa millatlar-
ga mansub vakillari Oq uyni qayta tiklash uchun maxsus jamg‘arma
tashkil qildilar. Bu jamg‘armaga Bobur mirzoning barcha muxlislari
tomonidan to‘plangan mablag‘lar hisobiga Oq uy tarixiy asliga mos
go‘zal shaklda qayta tiklandi. (Muallif)
73
Kechki payt hujrada Boburning yolg‘iz o‘zi qoldi. Qosimbek ker-
akli odamlarga: «Hujra – mirzo hazratlarining xilvatgohlari bo‘ldi,
kechasi ham o‘sha joyda tunamoqlari mumkin», deb bildirib qo‘ydi.
Qo‘rchilar Boburning ko‘ziga tashlanmaslikka tirishib, hujraning
orqa tomonida qo‘riqchilik qila boshladilar.
Doimo ko‘pchilikning diqqat-markazida bo‘lish va podshohning
har bir gapi, har bir harakati kimningdir taqdiriga ta’sir qilishini un-
utmay hamisha ziyrak va ehtiyotkor turish Boburni juda siqiltirar
edi. Yosh tanasi erkin bo‘lishni, oddiy tengdoshlari kabi ochiq-sochiq
yayrab yurishni qo‘msar edi. Hozir u hujra ichkarisiga to‘shalgan
beqasam ko‘rpachalar ustida boshiga yostiq qo‘ymasdan birpas
chalqancha yotdi. Keyin ag‘anab yuztuban bo‘ldi-da, engagini kaftiga
tirab, devordagi naqshlarga tikildi. Kuni bo‘yi otda yurib toliqqan
bo‘lsa ham dam olib yotgisi kelmas edi. O‘rnidan sakrab turib bir-
ikki marta qulochini yozib kerishdi, esnadi. So‘ng ayvonga chiqdi-da,
yana atrofni tomosha qila boshladi.
To‘rt tomon bahor nafosatiga to‘la. Havo musaffo bo‘lgani uchun
pastda yoqilayotgan olovning tutuni ham odatdagidan tiniqroq
ko‘rinadi. Oxiri qorli tog‘lar bilan tutashib ketgan vodiyning ko‘z
ilg‘agan hamma joyi ko‘kalamzor. Biryog‘ida O‘zgan, bir yog‘ida
Marg‘ilon, uzoqlarda Isfara, Xo‘jand, Koson va Axsi – bu o‘rchinlarning
hammasida bog‘-rog‘lar chaman bo‘lib gullaganini Bobur go‘yo xayol
ko‘zi bilan ko‘rib turibdi. Ulug‘vor tog‘lar afsonaviy Qal’a devorlar-
idek atrofni o‘rab turgan bu go‘zal vodiy hozir avvalgidan xiyla osuda.
Urush tugaganiga ikki yildan oshdi.
Bunday tinch, mas’ud damlarda uni qog‘oz-qalam o‘ziga tortardi.
Savdarlar hujraga olti oyoqlik miz* keltirib qo‘yishgan. Bobur miz
yoniga o‘tirib «Vaqoi’» deb atagan xotira daftarini ochdi. So‘nggi yo-
zuvlari– o‘zi yaqinda ko‘rgan Konibodom va Isfara haqida edi. Endi
bu yozuvlarini davom ettirib, O‘sh to‘g‘risida bita boshladi: «O‘sh
qasobasi Andijondan to‘rt yig‘och yo‘ldir... Boratog‘ning tumshug‘ida
tarix to‘qqiz yuz ikkida3 men bir ayvonlik hujra soldim. Bu hujra
bisyor yaxshi voqe’ bo‘libdur. Tamom shahar va mahalla oyog‘ osti-
dadur...» Bobur O‘shning binafshasi, lolalari, oqar suvlari, oq mavjli
qizil toshlari haqida ham
berilib yozayotgan edi, birdan Qosimbek
eshik og‘zida paydo bo‘ldi:
– Amirzodam, xayolingizni bo‘lsam, ma’zur tuting. Buxorodan –
Sulton Ali mirzodan maktub kelmishdir!
74
Boburdan ishora bo‘lgach, Qosimbek ichkariga kirib, o‘ram qilin-
gan oltin bog‘ichli maktubni Boburga uzatdi. Bobur maktubni ochib
o‘qidi-yu:
–
Sulton Ali mirzo bizni Samarqand yurishiga chorlabdir, – dedi.
–
Bitim tuzgan edingiz-da, amirzodam. Safarga chiqmoq kerak.
–
Oshiqmang, bek. Avval onam hazratlarining rizoligini olaylik.
Bobur har muhim ishda onasidan maslahat so‘rashi Qosimbekka
uncha yoqmas edi. Chunki ayollar jangu jadaldan juda bezgan edilar.
Jangovar beklar esa urushsiz yursa qilichlari zanglab qoladigandek
betoqat bo‘lishadi.
Qosimbek Qutlug‘ Nigor xonimning chodiriga Bobur bilan birga
tushib bordi. Xonzoda begim ham onasining huzurida o‘tirgan ekan.
Ular Bobur uchun dasturxon yozdirib, chinni laganda kabob keltirdi-
lar. Kabobdan so‘ng qimiz ichildi. Qosimbek mo‘yloviga tekkan qimiz
yuqini kafti bilan artib, so‘z boshladi:
–
Amirzodam Sulton Ali mirzo bilan ittifoq tuzganlar. Bu yerdan
cherik tortib bormoqqa so‘z berganmiz.
–
Tangrim bizni farahli kunlarga yetkazdi, – dedi Qutlug‘ Nigor
xonim. – Endi shuni g‘animat bilaylik, janob Qosimbek, Sulton Ali
mirzo o‘z og‘asi Boysunqur mirzo bilan Samarqand taxtini talashur-
lar. Bobur mirzo ulardan baland turmoqlari kerak. Tangriga shukur,
amirzodamning Andijonda o‘z taxtlari bor.
Qosimbek bu so‘zlarga tezda javob topolmay taraddudlanib qoldi.
Shunda Xonzoda begim gapga aralashdi:
–
Amirzodam, Samarqand yurishining sarfu xarojatiga Andijonda
saroylar, madrasalar qursangiz bo‘lur. Andijon ham Samarqanddek
sayqali ro‘yi zamin bo‘lsa nomingiz Ulug‘bek mirzoning nomidek
shuhrat qozonsa– biz mushtiparlaringizning orzuimiz shu! Bobur
hazilomuz kulimsiradi:
–
Men avval Samarqand sayqalini bir ko‘rmoqchimen. Ibrat ol-
sak, undan so‘ng olurmiz. Qosimbek Boburning so‘zlarini yoqtirib:
–
Lutf qildingiz, amirzodam! – deb qo‘ydi.
–
Lekin amirzodam Samarqandni yoshliklarida ko‘rganlar, – deb
e’tiroz qildi Qutlug‘ Nigor xonim.
–
Besh yoshimda ko‘rganim yodimda uncha qolmabdir. Xonzoda
begim kuldi:
–
Bultur Samarqand azimati bilan ketib bizni ko‘p sog‘intirgan
edingiz-ku? Bobur bulturgi muvaffaqiyatsiz yurishini eslab, jiddi-
ylashdi:
75
–
Rost, bultur to‘rt oy Samarqand atrofini kezdik. Ammo shahar
darbozalari biz uchun biron marta ochilmadi. Biz bobokalonimizning
poytaxtini ko‘rishga munosib emas emishmiz!
Bobur bu so‘zlarni shunday kuyunib, alami kelganini yashirolmay
lablari titrab aytdiki, uning hali ham juda yosh ekanligi birdan bilinib
qoldi. Holbuki, u Samarqandga qo‘shin tortib borgan, agar shaharga
kirsa, taxtga o‘tirishi kerak edi. To‘g‘ri, Boysunqur mirzo ham temuri-
ylar avlodidan bo‘lib, yana tag‘in Boburdan besh yosh katta edi, de-
mak, taxtda o‘ltirishi qonuniy edi. Biroq Andijon beklari Boysunqur
mirzodan yuz xil kam-chilik topib, uni hamisha yomonlab gapirishar
va Samarqand taxtiga faqat Boburni munosib ko‘rishar edi. Boysun-
qur mirzo buni bilganligi uchun Boburni Samarqandga yo‘latmas edi.
Mabodo, Bobur shaharga qo‘shinsiz, shunchayin poytaxtni ko‘rish
uchun kiradigan bo‘lsa, Boysunqur mirzo uni tuttirib, yo‘q qilib yubo-
rishi mumkin edi. Chunki oradagi taxt talashi va beklarning adovati
ularni bir-birlariga dushman qilib qo‘ygan edi.
Qutlug‘ Nigor xonim endi o‘n besh yoshga kirgan o‘g‘lining bu ta-
lashlar va adovatlarga aralashmasdan, o‘z mulkida osoyishta hukm
surishini istardi. U Boburning alamdan o‘zgarib ketgan yuziga onal-
archa qayishib qaradi-yu, unga joni dilini bergisi kelib gapirdi:
– Boburjon, so‘zimga ishoning, bu besh kunlik dunyo sizning ku-
yunishingizga arzimaydir!
Onasi o‘g‘lini podshoh bo‘lmasidan oldingi nomi bilan atab, mehri
tovlanib gapirgani Boburga juda yoqimli tuyuldi. Bir lahza u o‘zini
mehribon bir onaning beg‘am, betashvish bo‘taloq o‘g‘lidek sezdi-yu,
yelkasidagi katta yuk yerga tushgandek yengil tortdi.
–
Vaqti-soati kelur. Samarqand orzusiga ham yetishursiz, – deb
davom etdi Qutlug‘ Nigor xonim. – Biroq hozir raiyyat osoyishta umr
ko‘rishga mushtoq. Qanotingiz ostida Qosimbekdek tadbirkor amiru
umarongiz bor. Mana shu O‘shdagi hujrani qurgan me’mordek hu-
narpeshalar sizning xizmatingizda. Endi onangiz sizdan iltimos qilur:
Samarqand muhoribasini besh-olti yilga kechiktirsangiz. Barcham-
izga bosh bo‘lib, vodiyni obod qilsangiz, Andijonda, Marg‘ilonda,
O‘shda katta obidalar qursangiz! Qutlug‘ Nigor xonim podshoh
o‘g‘liga ko‘pdan beri bunchalik jiddiy, bunchalik qat’iy iltimos bilan
murojaat qilmagan edi. Qosimbek yerga qarab sukutga ketdi. Bobur
ham bir lahza dasturxon chetida oltin jomda qizg‘ish ko‘rinayotgan
qimizga ko‘z tikib jim qoldi. Umumiy sukunatda Xonzoda begimning
nafis, tiniq ovozi eshitildi:
76
–
Amirzodam, siz Navoiyning dostonlarini yod bilursiz. Farhod
qanday ajib binolar qurganini bir eslang. Men bir munglik egachin-
giz doim orzu qilurmen: siz ham Farhoddek bunyodkor bo‘lingiz!
Dunyoda bundan ulug‘, bundan savobli ish yo‘q! Bobur O‘shda o‘zi
qurdirgan kichik bir hujradan bugun qanchalik zavq olganini esladi-
yu, onasi bilan opasining tilaklarini qo‘llab-quvvatlagisi keldi. Ammo
u bunday muhim davlat ishlarini bir o‘zi hal qilolmasligini ham bilar
edi. Bobur Qosimbekka ko‘mak so‘ragan kabi qarab:
–
Chorasi topilurmikin? – dedi.
Gap Samarqand yurishini qoldirish haqida ekanini Qosimbek
sezdi. Asli harbiy odam bo‘lgan va juda ko‘p jangu jadallarda qat-
nashgan Qosimbek Bobur istagan chora topilmasligini ich-ichidan
sezib turardi. Chunki Samarqand yurishi hamma nufuzli beklarn
-
ing mashvaratida ma’qullangan, tayyorlik ishlari allaqachon bosh-
lab yuborilgan. Katta bir to‘siqdan o‘tish uchun butun kuchi bilan
sakrayotgan otni birdan to‘xtatib bo‘lmaydi, mabodo zo‘r bilan
to‘xtatilganda ham ot yiqilishi, chavandozini yerga uloqtirishi
mumkin. Qosimbek buni ochiq aytishga jur’at etolmadi-yu, qo‘lini
ko‘ksiga qo‘yib:
–
Amirzodam, qulingiz chora topishdan ojizmen,– dedi. Bu javob
Boburga og‘ir botdi.
–
Onamning iltimoslarini rad etaylikmi?
Bobur bu so‘zlarni shunday zarda qilib aytdiki, Qosimbek uning
hozir onasi va opasi aytgan ishlarni qilgisi kelib turganini aniq sezdi.
So‘ng u Boburning kechagina Samarqand yurishiga tarafdor bo‘lib,
janglarda qatnashish ishtiyoqida yonib aytgan so‘zlarini esladi-yu,
ichida g‘ijinib qo‘ydi. Boburdagi bu o‘zgaruvchanlikni Qosimbek
yoshlik g‘o‘rligidan ko‘rar, xususan, bunday murakkab davlat ish-
larida ayollarning gapiga kirishni katta bir zaiflik belgisi deb bilardi.
Ammo Qosimbek Qutlug‘ Nigor xonim bilan ham hisoblashishga ma-
jbur, chunki yosh podshohga onasining ta’siri kuchli ekanini o‘z ko‘zi
bilan ko‘rmoqda edi.
– Xonim hazratlarining iltimoslari menga toji sar bo‘lsin, – dedi
Qosimbek cho‘kkalab o‘tirgan ko‘yicha bosh egib. – Qulingiz aytmo-
qchimenkim, bunday muhim ishda barcha nufuzli beklarning rizol-
igini olmasak bo‘lmas.
Podshoh oilasi Qosimbekka alohida ehtirom bildirganda uning
nomiga «amirlar amiri»
degan unvonni qo‘shib aytar edi. Hozir ham
Qutlug‘ Nigor xonim:
77
–
Janobi amirul umaro, – dedi unga. – Siz boshqa beklarning rizol-
igini olishda Bobur mirzoga ko‘mak berurmisiz?
–
Jonim bilan! Ammo beklarning ba’zi andeshalaridan faqir xab-
ardormen. Gustohlik sanalmasa aytay.
–
Aytingiz, – dedi Bobur.
Qosimbek yerga qarab, bir lahza o‘y surdi, hali oq tushmagan
g‘ayir qo‘ng‘irtob soqolining uchlari sakarlot chakmani*ning zarrin,
yoqasiga tegib, qayrildi. Nihoyat Qosimbek boshini ko‘tarib Boburga
qaradi-yu, Samarqanddagi ulug‘ obidalar ulkan bir davlatning kuchi
va butun viloyatlarning ishtiroki bilan qurilganini, hozir o‘sha yagona
davlat parchalanib ketganini, Farg‘ona katta vodiy bo‘lsa ham, ammo
Movarounnahrning faqat bir qismi ekanini gapira boshladi. Uning
nima demoqchi ekanini sezgan Xonzoda begim istehzoli jilmayib
so‘radi:
–
Janobi amirul umaro, Andijonda obidalar qurishga kuchimiz
yetmaydi, demoqchimisiz?
–
Oliy nasab begim, siz Samarqanddek ulug‘ shahar qurish haqida
so‘z ochdingiz. Beklar ayturlarki, ulug‘ shahar bunyod etmoq uchun
yana o‘sha ulug‘ davlatni tiklamoq kerak. Butun viloyatlarning ku-
chini bir joyga yig‘moq kerak. Hozirgi parokandalik ulug‘ qurilishlar
qilishga imkon bermagay.
Qosimbekning bu gaplari Boburga juda mantiqli tuyuldi. U onasi-
ga qarab bundan ham mantiqliroq bir so‘z kutdi.
– Janob Qosimbek, ulug‘ obidalarni faqat Amir Temurdek sohib-
qironlargina qurgan emas, – dedi Qutlug‘ Nigor xonim. – Hirotda
Alisherbek Ixlosiya, Unsiya otliq binolar qurmishlar, Bobur mirzon-
ing hokimiyatlari Alisherbekning hokimiyatlaricha emasmi? Axir
Alisherbek bir tojdorning musohibi* bo‘lsalar, Bobur mirzo mustaqil
davlatning podshosilar-ku!
Qutlug‘ Nigor xonimning bu so‘zlari Boburning qalbida cho‘kib
yotgan eng o‘tli istaklarini yuzaga qalqitib chiqarganday bo‘ldi. Un-
ing yoshlik ehtirosi bilan qalbiga tugib yurgan eng kuchli orzusi –
janglarda katta g‘alabalarga erishib yoki ajoyib she’rlar, dostonlar
yozib el og‘ziga tushish, so‘ng Navoiydek ulug‘ odamlarga tanilish va
ularning maxsus e’tiborlariga sazovor bo‘lish edi. Yetti oy ovora bo‘lib
Samarqandni ololmay kelganidan keyin, janglarda katta g‘alabalarga
erishish hali ushalmaydigan bir orzu ekaniga uning ko‘zi yetib qoldi.
Ulug‘ shoir bo‘lish orzusi ham qo‘l yetmas bir balandlikda uchib yur-
gan baxt qushiga o‘xshaydi. Bobur uni tutishga hali kuchi yetmaslig-
78
ini sezadi. Ammo hozir onasi Navoiy qurgan imoratlarni tilga olishi
bilan Boburni o‘sha o‘tli orzusiga yetkazadigan boshqa bir yo‘l «yalt»
etib ko‘ziga ko‘rinib ketdi. Navoiy qurgan Ixlosiya va Unsiyalarning
shuhrati og‘izdan-og‘izga o‘tib, Farg‘ona vodiysiga yetib kelgan ekan,
endi bu yerda o‘n besh yoshlik podshoh o‘shanaqa obidalar qurdir-
sa, ovozasi Hirotga ham yetib bormasmikin? Keyin, ehtimol, Navoiy
ham buni eshitar, Boburning kimligini so‘rab bilar, uni orqavoratdan
tanib qolar. Keyin balki Bobur Hirotga borar yoki Navoiy o‘zi bu to-
monlarga kelishni ixtiyor qilar. Navoiy Husayn Boyqaroning saroy-
idan bezib yurganini Bobur ham eshitgan edi. Balki ulug‘ shoir Xuro-
sondan Farg‘ona vodiysiga kelib, yosh Boburga murabbiy bo‘lar. O‘yi
shu yerga yetganda Bobur juda hayajonlanib ketdi. Ko‘zlari yonib,
Qosimbekka qaradi-yu:
– Onam haqlar, – dedi. – Beklarni ko‘ndirmoq kerak!
Boburning so‘nggi so‘zi farmondek eshitildi-yu, Qutlug‘ Nigor
xonim bilan Xonzoda begimning chehralari ochilib ketdi. Ular, «Qo-
simbek endi yengildi», deb o‘yladilar. Ammo ulkan gavdali Qosimbek
o‘zining keng yelkalari ortida zo‘r beklar turganini his qilganday ha-
mon taslim bo‘lmas edi.
– Amirzodam, farmoyishingizni ado etishdan oldin beklarning
yana bir andeshasini aytishga ruxsat eting.
Bobur istar-istamas bosh irg‘ab, ruxsat bergan bo‘ldi. Qosimbek
lablarini yopib turgan uzun qo‘ng‘ir mo‘ylovini qo‘li bilan ikki yonga
surdi-da, kulimsirab Xonzoda begimga qaradi:
– Begim, siz amirzodamni Farhodga yaxshi qiyos qildingiz. Bekla-
rimiz zamon Farhodining xizmatida bo‘lishdan iftixor qilurlar. Bizn-
ing orzuyimiz – Farhodimizni o‘z Shirinlariga yetkazishdir. Ammo, –
deb Qosimbek birdan jiddiylash-di, – ma’lumingizkim, bizning Shirin
bugun Samarqandda yog‘iy qurshovida asira kabi iztirob chekmo-
qdalar.
Boburning yuziga nafis qizillik yugurdi. U uyalganini sezdirgisi
kelmay, boshini egdi-yu, o‘z tizzalariga ko‘z tikdi.
Qosimbek juda mushkul va nozik bir gapni qo‘zg‘agan edi. Bobur
besh yoshligida unga Samarqand podshosi Sulton Ahmad mirzoning
o‘rtancha qizi Oyisha begimni unashtirib qo‘yishgan edi. Hozir shu
qiz o‘n uch yoshga kirgan. Bobur uni yaqin yillarda ko‘rgan emas,
ammo ko‘rganlar hammasi Oyisha begimning g‘unchadek go‘zalligini
maqtab kelganini eshitgan. O‘sha go‘zal qizcha Boburni o‘z najot-
korini kutganday kutadi, buni ham Boburga kelib aytuvchilar bor.
79
Bobur ham o‘zining malikasiga qahramonliklar ko‘rsatib yetishishni
istaydi. U Oyisha begimning o‘zini eslolmasa ham, besh yoshida Sul-
ton Ahmad mirzoga uzatilgan termizlik go‘zal bir kelinchakni ya-
qindan ko‘rgani yodida.
«Bet ochar» degan odatga binoan, yosh kelinchakning yuzidagi
pardasini pok nafasli yosh bola ochishi kerak edi. O‘sha kunlarda Qut-
lug‘ Nigor xonim besh yoshli jajji o‘g‘li Boburni Samarqandga to‘yga
olib borgan edi. Sulton Ahmad mirzoning o‘g‘li yo‘q edi, Boburga pod-
shoh oilasi havas bilan qarar edi. Shuning uchun kayvonilar «yangi
tushgan kelin ham mana shu sherdek o‘g‘il ko‘rsinlar», deyishib, bet
ochishga Boburni munosib topdilar. Bu hodisaning ko‘p tafsilotlari
Boburning xotirasida qolmagan. Ammo oltin qo‘shib to‘qilgan harir
oq pardani kelinchakning yuzidan olganda butun borlig‘ini nihoy-
atda yoqimli bir tuyg‘u chulg‘ab olgani hech esidan chiqmaydi. Bu
– go‘zallik tuyg‘usi ekanini u endi biladi. Termizlik kelinchak aqlni
shoshiradigan darajada ko‘hli bo‘lganiga besh yashar bolaning fahmi
yetmagan bo‘lsa ham, ammo go‘dak qalbi afso-naviy bir jozibadan
to‘lqinlangani yodida qolgan. Shuning uchun hozir unga Samarqand-
dagi qallig‘ining husnini maqtaganlarida, o‘sha kelinchak esiga tush-
adi. Boshqa tafsilotlar o‘qigan kitoblaridagi go‘zallar tasviridan olib
qo‘shiladi. Bobur Samarqanddagi qallig‘ini o‘smirlarcha bir soflik bi
-
lan g‘oyibona sevadi. Mana shu sevgilisi bugun Boburning dushman-
lari asoratida ekan, u Andijonda bamaylixotir yura oladimi?
– Janob Qosimbek, – dedi Qutlug‘ Nigor xonim,– kelinimizning
taqdiri bizni ham iztirobga solur. Biz onalaridan iltimos qilib kitobat
yuborgan edikki, Oyisha begimni Toshkentga egachilari Robiya be-
gim huzuriga jo‘natsinlar. Ehtimol, shu iltimosimiz bajo keltirilgan-
dir?
Qosimbek ma’yus bosh egib:
–
Afsus, xonim hazratlari, afsus! – dedi. – Qulingiz Samarqandda-
gi xufiyalardan kelgan birxabarni amirzodamga ko‘rsatishdan tortin
-
gan edim. Sizlarni ham xavotirlantirmoqchi emas edim...
–
Nima xabar? Tinchlikmi? – xavotirlanib so‘radi Boburning
onasi.
–
Oyisha begim onalariyu opalari bilan birga Toshkentga ya-
shirincha ketmoqchi bo‘lganlarida Boysunqur mirzo bilib qolib, mo-
nelik qilmishlar. Yog‘iylik maqomida qo‘pol gaplar aytmishdir. Uylari
atrofiga odam qo‘ymishlar. Hovlilaridan chiqarmas emishlar. Asir
-
alar endi butun najotni Andijondan kutar emishlar!
80
So‘nggi so‘zlar Boburning butun vujudini zirqiratib o‘tdi. Uning
qallig‘iga qo‘pol gapirib, bechorani asiradek azoblayotgan Boysun-
qur mirzo shunday g‘azabini keltirdiki, ertagayoq uning ustiga
qo‘shin tortib, bostirib borish va qallig‘ini asoratdan qutqarish istagi
Boburning qalbidagi boshqa hamma istaklarini bosib keta boshladi.
Xonzoda begim ukasidagi o‘zgarishni sezib:
– Amirzodam, iloho asiralarni qutqarish sizga tezroq nasib
bo‘lsin! – dedi. – Ammo najotni faqat jangu jadal keltirurmikin?
Zaifa egachingizning e’tiqodi shulki, qon to‘kilsa, adovat kuchayur.
Boysunqur mirzo asiralarga battar o‘chakishur. Najot urushda emas,
amirzodam, najot – sulhda!
Begim hayajonlanib aytgan bu so‘zlar Boburning ko‘nglida
qo‘zg‘agan boyagi g‘azabni ancha pasaytirdi. «Sulh» so‘zi qalbiga iliq
tuyuldi. Xonim darhol qizning gapini quvvatlab, o‘g‘liga yuzlandi:
–
Boysunqur mirzoga elchi yuboringiz, amirzodam! Oradagi ado-
vatni yo‘qotingiz!
–
Boysunqur mirzo zo‘ravonlik qilsin! Men mo‘minlarcha bosh
egib elchi yuboray! Bobur bu gaplarni aytar ekan, uning zo‘rlikka
zo‘rlik, zarbga zarb bilan javob berish istagi naqadar kuchli ekanligi
hammaga sezildi. Qosimbek undagi bu istakni qo‘llab- quvvatlashga
tushdi:
–
Xonim hazratlari, hozirgi zamonda zo‘ravonlikka mo‘minlik
mutlaqo rost kelmas. Zo‘rlar orasida zo‘r bo‘lmoq kerak! Alhol, Shay
-
boniyxon Samarqandga shimoldan ko‘z tikmishdir. Hisor hukmdori
Xisravshoh iloj topsa, Samarqandga janubdan chang solg‘usidir.
Boysunqur mirzo – noshud tojdor. Poytaxtni ertami-kechmi boy
bergay. Agar Bobur mirzo Samarqandni tezroq egallamasalar, bob-
olaridan qolgan saltanat begona sulola ilkiga o‘tib ketgusidir. Xudo
ko‘rsatmasin, agar Shayboniyxonmi, Xisravshohmi – birontasi Sa-
marqandni zabt etsa, kuch-qudrati oshib, tez kunda Andijon ustiga
ham qo‘shin tortib kelgusidir...
–
Axir barcha temuriylar birlashib ittifoq tuzsalar bo‘lmasmi? –
dedi Nigor xonim kuyunib.
–
Barcha temuriylarning parokanda kuchlarini yig‘ib birlashtir-
moq uchun ham qudrat kerak. Iste’dod kerak! Boysunqur mirzoga
o‘xshaganlarda na unisi bor, na bunisi. Movarounnahrdagi temuriylar
orasida eng sohibiste’dod, sohibqudrat siymo – Bobur mirzodirlar.
Shuning uchun biz jonimizni amirzodam ko‘zlagan ulug‘ maqsadlar
yo‘liga tikkanmiz. Inshoollo, Samarqandni bu yil zabt etsak, xavf-xa-
81
tarlar bartaraf bo‘lg‘ay. Ana undan keyin chinakam osuda davr kelur,
har qancha binolar qursak oson bo‘lur. Xonzoda begim Qosimbekka
tikilib so‘radi:
–
Xullas, volidai muhtaramamizning iltimoslari rad etilurmi? Qo-
simbek qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, bosh egdi:
–
Qulingizning gustoxligini avf eting, begim, men amirzodamning
ijozatlari bilan dilimda borini so‘zladim.
Bobur arosatda qolib qiynalar edi. Onasi shunchalik ishontirib
aytgan haqli iltimoslarni rad etishga uning tili ham bormas, ko‘ngli
ham chopmas edi. Ammo Qosimbek uning qalbida shunday tug‘yonli
hislar qo‘zg‘adiki, ulardan qutulishning ham iloji ko‘rinmay qoldi.
Agar u Samarqanddan voz kechsa, narigi zo‘ravonlar poytaxtni
olishi, keyin Andijonga bostirib kelishi muqarrar ekani, unga hozir
juda aniq sezilmoqda edi. Butun Movarounnahrda urush girdobidan
qochib qutuladigan biron viloyat ko‘ziga ko‘rinmas. Bobur qashqirlar
qurshoviga tushib qolgandek bezovtalanar edi. Onasining: «Sulh tuz-
ing, binokor bo‘ling!» – degani «kiyikday beozor yashang» degani edi.
Lekin Bobur yirtqichlar orasida kiyik bo‘lib kun ko‘rolmasligini ich-
ichidan his qilar, shuning uchun atrofini qurshab kelayotgan bo‘rilar
bilan sher bo‘lib olishishni istar edi. Buni sezib turgan Qosimbek mu-
nozarani ortiq cho‘zib o‘tirgisi kelmadi.
–
Amirzodam, bugun otliq sayrga chiqmoqchi edingiz, xonim
hazratlarining takliflarini barcha beklar bilan kengashib ko‘rurmiz.
Oqshom xirgohda mashvarat o‘tkazaylik. Xonzoda begim onasiga
«yalt» etib qaradi-yu: «Hozir birgina Qosimbekka o‘tkaza olmagan
takliflarimizni keyin barcha beklarga qandoq o‘tkazurmiz?» demo
-
qchi bo‘ldi. Qutlug‘ Nigor xonim Boburga yana nimalarnidir aytmo-
qchi bo‘lib og‘iz juftladi. Ammo Bobur Qosimbekka qarab:
–
Mashvarat ertaga chaqirilsin, yaxshiroq o‘ylab ko‘raylik, – dedi-
da, o‘rnidan turdi. So‘ng Qosimbek boshliq mulozimlari bilan otliq
sayrga chiqib ketdi.
O‘shning janubidagi keng tekisliklar, to‘lqinsimon qir va adir-
lar turli-tuman dala gullari bilan bezangan. Sap-sariq qoqilar,
ko‘k-qizg‘ish naxo‘taklar, nopormon er-baholar orasida uzoqdan
qip-qizil gilamga o‘xshab ko‘zga tashlanadigan – qiyg‘os ochilgan
lolaqizg‘aldoqlar edi.
Bobur olisdagi qorli tog‘larga qarab borar ekan, tizzaga chiqadi-
gan yumshoq ko‘kat ustida otlar ham ma-yin qadam tashlab borayot-
ganini sezardi. Bahor nafosati hozir uning ko‘zini erkalayotgan bo‘lsa
82
ham, ammo diliga ta’sir qilolmas edi. Boyagi mushkul ziddiyatlar hali
ham xayolini band qilib, ko‘nglida tugun bo‘lib turibdi. Bobur bu chi-
gal tugunlarni o‘zi yecholmasligini sezadi. Bu tugunlarni u istaganday
yechib bera oladigan dono odam bormikin? Uning esiga ustozi Xo‘ja
Abdulla tushdi. Betob bo‘lib O‘shga birga kelolmagan Xo‘ja Abdulla
ham Boburning Samarqandga qo‘shin tortib borishiga tarafdor edi.
«Movarounnahrdagi parokandalikni tugatib, qudratli davlat tuzma-
guncha katta orzularimiz ro‘yobga chiqmagay!» – degan so‘zlarni
Bobur ustozidan ham ko‘p eshitgan. Ammo buning uchun yana urush-
ish kerak. Urushga esa onasi qarshi. Kim haq? Bobur bu savolga javob
topolmaydi. Otliqlar uzun bir tepalikka ko‘tarilganlarida Qosimbek
tog‘ tomonni ko‘rsatib:
– Suruvlar bu qadar ko‘p? – deb taajjub bildirdi.
Bobur u ko‘rsatgan tomonga ko‘z yugurtirdi. Qir va adirlarning
har biridan bir nechtadan suruvlar yopirilib tushib kelmoqda edi.
Xo‘ja Kalon degan yigirma besh yoshli qop-qora bek qo‘lini pesho-
nasiga soyabon qilib kunbotish tomonga qaradi-yu:
–
O‘-ho‘-o‘! – dedi. – Bu tomonda undan ham ko‘p!
–
Kunchiqish tomonda ham bor!
Suruvlar g‘uj-g‘uj kelayotganiga qaraganda, yoyilib yurgan
qo‘ylar emas. Ana, to‘g‘ridagi qirlar ortidan yana ikki suruv chiqib
keldi. So‘ng uzoqdagi adirlar orasidan birin-ketin uch tavila yilqi
otilib chiqdi-yu, berigi tomonga qarab selday bostirib kela boshladi.
Chap tomonda yana uch-to‘rt tavila yilqi ko‘rindi.
Yilqilar ham, qo‘y suruvlari ham uzoqdagi qorli tog‘lardan O‘shga
qarab kelmoqda edilar.
Nihoyat, tog‘ tomondan tizilib tushib kelayotgan otliq askarlar
ko‘rindi.
Shunda Bobur tog‘larga qo‘y va yilqi undirish uchun uch yuz askar
bilan chopqinga ketgan Ahmad Tanbalni esladi. Qosimbek quvonib:
–
Azamatlarning o‘ljasi juda ulug‘-ku! – dedi. Xo‘ja Kalon ham
hayajonlanib:
–
Beadad! – deb xitob qildi. – Bahodirona o‘lja!
Odatga binoan, bu behisob qo‘y va yilqilarning beshdan biri pod-
shoh ixtiyoriga o‘tar, qolgan to‘rt qismi hamma bek va mulozimlarga
taqsimlanar edi. Shuni bilgan beklar go‘yo osmondan tushayotgan bu
katta boylikka qarab sevinchlarini yashirolmas edilar. Bobur otini
tog‘dan kelayotgan askarlar tomonga burib, jilovini bo‘shatdi. Bedov
ot qushday uchib bora boshladi. Boshqalar ham Boburning ketidan
83
ot choptirib ketdilar. Bir qir o‘tib, ikkinchisiga ko‘tarilganlarida, nar-
igilar ham bularni ko‘rib, burilib kela boshladilar. Bobur baland bir
joyda otini to‘xtatdi.
Askarlarning oldida kelayotgan Ahmad Tanbal zirhli kiyimda edi.
Yelkasi va ko‘kragini yopib turgan jibaning temiri oftobda yiltirardi.
Uning bo‘yniga yoy o‘qi tek-kan, yarador joyini yashil mato bilan
bog‘lab olgan edi. O‘zi ozib, mo‘g‘ulcha yonoqlarining suyaklari yana
ham bo‘rtib chiqqan. U Boburdan ellik qadamcha narida otdan tush-
ib, qo‘l qovushtirib keldi-da, yer o‘pib yukundi:
–
Mirzo hazratlariga yog‘iylik maqomida bo‘lgan chagraklar
o‘lpon to‘lashdan bosh tortganlari uchun o‘n olti ming qo‘ylari, ikki
yarim ming yilqilari jarima tarzida tortib olib kelindi!
–
Chopqin talafotsiz bo‘ldimi?
–
Mirzo hazratlari, bizning uch yigitimiz halok bo‘ldi, o‘n kishi
yaralandi. Ammo biz yog‘iylardan buning qasdini oldik!
Ahmad Tanbal oldingi safda turgan yigitlaridan biriga ishora
qildi. Ayiqtaxlit, qo‘pol bir yigit egarining ustida do‘mpayib turgan
xurjunni oldi-da, podshohga yaqinlashdi. Olachadan tikilgan xur-
junning hammayog‘i qon edi. Ayiqtaxlit yigit Ahmad Tanbalning
ishorasi bilan xurjunning har ikki ko‘zini to‘ldirgan narsani yerga
ag‘dardi. O‘n-o‘n beshta odam kallasi ko‘katlar va lolaqizg‘aldoqlar
ustiga yumalab tushdi. Bobur kallalarni ko‘rgan zahoti: «Chagraklar
ham bizning odamlarga o‘xshar ekan-ku!» degan o‘ydan eti junjikib
ketdi. Chorvador turkiy qabila bo‘lgan chagraklar ham Boburning
vatandoshlari ekanligiga, hammalari bir el, bir ulusdanligiga uning
ishongisi kelmas edi. Chunki chagraklar uning hukmiga bo‘ysunmas,
yuborgan kishilarini qo‘lda qilich bilan qarshi olishardi. Mana endi
o‘zlari qilichning tig‘idan o‘tib, boshlari oyoq ostida ag‘anab yotibdi.
Bu jonsiz boshlardan birining soqoli yo‘q, ko‘k-sarg‘ish yuzi silliq-
qina, mo‘ylovi endi chiqa boshlagan. Bobur uning o‘n yetti-o‘n sak-
kiz yoshli yigit bo‘lganini payqadi-yu, engagi tagidan kesilgan go‘sht
aralash qonli bo‘yniga qarab, ko‘ngli birdan behuzur bo‘ldi. Yordam
so‘raganday, o‘ng tomonidan turgan Qosimbekka qaradi. Sulton Ah-
mad Tanbal ham, uning otliq askarlari ham Boburdan maqtov va
mukofot kutmoqda edilar. O‘n olti ming qo‘y, ikki yarim ming yilqi
hazilakam boylik emas edi. Uch yigit o‘lgan bo‘lsa, ularning qasdiga
o‘n besh-yigirmata yog‘iyning boshini kesib kelish ham shu turgan-
larning odatiga binoan mardona ish hisoblanar, buni taqdirlamaslik
esa adolatsizlik sanalar edi.
84
Qosimbek Boburning yuzi oqarib ketganini ko‘rib hayron bo‘ldi.
Uning fikricha, kesik kallalar Boburga bunchalik ta’sir qilmasligi ker
-
ak edi. Bultur Samarqand urushida yosh podshoh bunday boshlarni
ko‘p ko‘rgan edi. Odatda: «Falonchi yuzta yog‘iyni o‘ldiribdi», deb qu-
ruq maqtasalar uncha ishonarli bo‘lmaydi, chunki ozgina ishni ko‘p
qilib ko‘rsatib, lof uradigan bek va navkarlar ham bor. Jangchining
xizmati ishonarli bo‘lishi uchun o‘ldirilgan dushmanlarining boshini
kesib kelib hisob berish eskidan odat tusiga kirgan.
– Amirzodam, – deb shivirladi Qosimbek. – Qulingiz so‘zlayinmi?
Bobur tasdiq ma’nosida bosh irg‘adi. Qosimbek yuzini Boburga
yaqinroq keltirib, yana eshitilar-eshitilmas qilib so‘radi:
– Mukofotiga qilich bersak... Rozimisiz?
Boburning yarog‘bardori olib yurgan tig‘lar orasida yoyday egik
katta bag‘dodiy qilich bor edi, Bobur bir-ikki marta taqqanda juda
og‘ir tuyulgan edi. Boburning nigohi shu qilichda
to‘xtaganini ko‘rgan
Qosimbek, «tushundim», degandek bosh irg‘adi.
– Sulton Ahmad janoblari, –deb ovozini ko‘tarib gapirdi Qosimbek.
– Siz bahodirona zafar bilan qaytganingiz Mirzo hazratlarini behad
shod qildi. Siz Bobur mirzoga nechog‘lik sodiq ekanligingizni yana
bir bor isbot etdingiz. Butun mavkab* bugun sizlarni olqishlag‘ay!
O‘shdagi qarorgohda bu oqshom sizlarning sharafing‘izga tantanali
ziyofat berilur, hamma yigitlaringiz shohona in’omlar olurlar. Hozir
Mirzo hazratlari Sulton Ahmad janoblariga shamshiri xos in’om et-
dilar!
Qosimbek bag‘dodiy qilichni yarog‘bardordan ol-di-yu, yerga
ta’zim qilib turgan Sulton Ahmadga uzatdi. Sulton Ahmad tiz cho‘kib
qilichni qinidan to‘rt enlikcha chiqardi-da, po‘latidan o‘pdi, so‘ng
ovozi hayajondan titrab dedi:
– Mirzo hazratlari, o‘lgunimcha bu marhamatingizni unutmas-
men! To umrim oxiricha sizga sodiq xizmatda bo‘lg‘aymen!
Shu kuni oqshom O‘sh qal’asining minoralari ustida, shahar atro-
figa tikilgan yuzlab chodir va o‘tovlar oldida karnaylar, naqoralar
chalindi, mash’allar yoqilib, katta tantanalar boshlandi. Ming-ming
qo‘y va yilqilarni in’om tariqasida tekinga oladigan barcha beklar,
navkarlar va mulozimlar bugun astoydil shodlanmoqda edilar. Pod-
shohning hashamatli xirgohida oqshom qabul marosimi va bazm
bo‘ldi. Sozandalar eng quvnoq kuy-larini chalishdi, hofizlar eng yax
-
shi ashulalarini aytishdi. Bobur xirgoh to‘rida to‘rtta oltin zina bilan
chiqiladigan baland shohsupa ustida yolg‘iz o‘ltiribdi. Bugun uning
85
o‘ng tomonidan o‘rin olgan eng nufuzli beklari orasida Ahmad Tanbal
ham paydo bo‘lgan. U kunduzgi zirhli kiyimlar o‘rniga zarbof to‘n va
simobi salla kiygan, podshoh in’om qilgan oltin sopli qilichni kumush
kamarga taqib olgan. Hamma uni mukofot bilan muborakbod qiladi.
Tabriklarning barchasidan yoqimlisi – boya xirgohga kirganda uni
Qutlug‘ Nigorxonim muborakbod qilgani bo‘ldi. Podshohning onasi
bilan egachisi hozir katta dasturxonning narigi tomonida Ahmad
Tanbalga yarim o‘girilgan holda o‘tirib, sozandalarning kuyiga quloq
solishyapti. Ahmad Tanbal har zamonda ularga ko‘z qirini tashlab
qo‘yadi. Xonzoda begimning nafis qaddi-qomati, haftkor* ipak ma
-
todan kiygan kamalakday tovlanuvchi kabosi Ahmad Tanbalga bu-
gun har qachongidan ham jozibali ko‘rinadi.
Yosh podshohning bazmlarida ichkilik ichilmas, Bobur hali mayni
og‘ziga ham olgan emas edi. Qosimbek ham ichkilikni yomon ko‘rar
va uni bazmlarga yo‘latmas edi. Lekin Umarshayx mirzo davrida may
ichib o‘rgangan boshqa beklar mana shunday bazmlarda Boburdan
yashirib chet-chetda ichib olishar edi.
Ali Do‘stbek degan qotma, ko‘sanamo bir bek orqada sharbat
ko‘tarib turgan sharbatchiga sirli ko‘z qisdi-yu, Ahmad Tanbalni
ko‘rsatdi. Sharbatchi ma’noli kulimsirab Ahmad Tanbalga yaqinlash-
di va kumush ko‘zachadan chinni piyolaga to‘ldirib ko‘kimtir shar-
bat quyib berdi. Ahmad Tanbal piyolani qo‘liga olar ekan, dimog‘iga
o‘tkir may hidi urildi.
– Oling, bek, ilohim Samarqandda bundan ham ulug‘ zafarlarga
muyassar bo‘ling! – dedi Ali Do‘stbek.
Ahmad Tanbal minnatdorona bosh irg‘ab, mayni sip-qardi-yu,
keyin dasturxondagi tandirkabobga qo‘l cho‘zdi.
– Mana endi Samarqandu Buxoroni olguncha yetadigan zaxiram-
iz bor! – dedi shirakayf Do‘stbek. – Muhoribani tezlatmoq kerak.
Ahmad Tanbalning o‘ng tomonida Uzun Hasan o‘tirgan edi. Turib
yurganda juda novcha ko‘rinadigan bu ozg‘in odam o‘tirganda go‘yo
qatlanib, kichkina bo‘lib qolar edi.
–
Shayboniyxon Dashti Qipchoqdan Samarqandga bo‘yin
cho‘zarmish, – dedi Uzun Hasan.
–
Tushini suvga aytsin! Samarqand bizniki bo‘lur!– dedi maydan
badani qiziy boshlagan Ahmad Tanbal ovozini xiyol ko‘tarib.
Uning bu so‘zlari Boburning qulog‘iga ham chalindi. Bugun tog‘dan
haydab tushilgan behisob qo‘y va yilqilar saroy ahlining Samarqandga
yurish qilish ishtiyoqini yana ham oshirib yuborgani Boburga tobora
86
aniq sezilmoqda edi. Ilgari ham ularning bu ishtiyoqlariga qarshi bo-
rish qiyin edi. Ammo hozir bek va navkarlarning Samarqandga intili-
shi – tog‘ daryosining yuqoridan pastga qarab otilishiga o‘xshardi. Bu
daryoni orqaga qaytarish hech kimning qo‘lidan kelmasdi...
Mavkab – podshoh va uning barcha a’yonlari, yaqinlari. Haftkor-
yetti xil rang.
Oqish suvli jo‘shqin Burasoy O‘sh qal’asining tosh yotqizilgan
poydevoriga bosh urib, ko‘pirib o‘tadi. Soyning o‘ng betidagi serda-
raxt mahallada mavlono Fazliddin bulturdan beri istiqomat qilayot-
gan peshayvonlik mo
‘
’jaz bir uy bor. Uning oldidagi besh-oltita nok va
behi daraxtlari hozir oppoq bo‘lib gullab turipti. Hovlining chetidagi
bostirmaga ikkita ot bog‘lab qo‘yilgan. Berigi yoqdagi oyoqlari uzun
to‘riq qashqa otni anjomlari bilan Bobur mirzo in’om etgan edi. Mav-
lono Fazliddin podshohning xos me’mori qilib tayinlangan, unga yax-
shigina ulufa* belgilangan edi. Buning hammasidan mavlono Fazlid-
din o‘zida yo‘q xursand bo‘lib yurgan edi. Biroq keyin ba’zi bir noxush
xabarlarni eshitib, ko‘ngli g‘ash torta boshladi.
Mavlono Fazliddin Andijonda qurmoqchi bo‘lgan katta imoratlar-
ini shu bu yil yozdayoq boshlash orzusida edi. Bobur mirzo ko‘rsatgan
marhamatlar bu orzuning ro‘yobga chiqishiga yo‘l ochganday bo‘lgan
edi. Hatto Bobur mirzoning o‘zi uni borgohda qabul qilib, qanaqa ma-
drasa, qanday xonaqoh va kutubxonalar qurish haqida gaplashgan,
mavlononing bu haqdagi takliflarini ma’qullagan, «Xonzoda begim
biz yo‘g‘imizda mutasaddi bo‘lurlar, rejalarni butun tafsilotlari bi-
lan tuzib, begimga ko‘rsatursiz», degan edi. Ish ustida yana Xonzoda
begim bilan uchrashishini o‘ylaganda, mavlononing qalbida qo‘rquv
aralash shirin bir hayajon qo‘zg‘alar edi.
Biroq Bobur yaqinda yana Samarqandga qo‘shin tortib bor-
moqchi ekanligi, davlatning butun kuchi shunga ketib, qurilishlar
noma’lum vaqtga kechiktirilishi ma’lum bo‘ldi. Agar Bobur Samar-
qandni ololmay, urushda yengilsa, unda mavlononing barcha orzu-
lari o‘z-o‘zidan puchga chiqadi. Agar Bobur Samarqandni olsa, tabiiy,
o‘sha yerda podshoh bo‘lib qoladi. Keyin u Farg‘ona vodiysida katta
qurilishlar qiladimi, yo‘qmi? Odatda, podshohlar qayerni poytaxt qil-
salar, o‘sha yer ko‘proq obod bo‘ladi. Andijon yana poytaxt bo‘lishi
gumon. Demak, mavlononing bu yerda qilmoqchi bo‘lgan ishlari, bar-
cha rejalari qum ustiga qurilganday omonat.
Hozir ayvonda eski handasa va riyoziyot kitoblarini titkilab, ker-
akli bir jadvalni axtarayotgan mavlono mana shu narsalarni o‘ylab,
87
ta’bi tirriq bo‘lmoqda edi. Bir payt darvoza ustma-ust taqilladi. Bo-
stirmada otlarning tagini tozalayotgan keksa xizmatkor yog‘och kur-
agini devorga suyab qo‘yib, darvozaga qarab o‘tdi. Birpasdan so‘ng
xizmatkor ayvonning oldiga qaytib keldi-yu:
–
Mavlono, bir kimsa huzuringizga kirmoqchi.
–
Kim?
–
Kiyimi uvada, o‘zi bahaybat biryigit. «Jiyanlari bo‘laman», dedi,
ammo men sizdan beruxsat kirgazmadim.
–
Jiyanim? Shoshmang-chi! – deb, mavlono o‘rnidan turdi. Yalang
oyog‘iga charm kavush kiyib, yarim ochiq darvozaning oldiga bordi.
Olacha to‘ni ham, oyog‘idagi chang bosgan chorig‘i ham yirtilib
ketgan novcha bir yigit
ko‘zlari yaltirab, kulimsirab unga qarab yurdi. Qadam olishi, qar-
ashi juda tanish. Yigit:
–
Mulla tog‘a! – deb quchoq ochganda mavlono uning ovozini
tanidi-yu:
–
Tohir! Tohirjon! – deb u bilan quchoqlashib ketdi. – Shuncha
o‘limlardan omon qolgan jiyanim, seni zo‘rg‘a tanibmen. Bu qadar
o‘zgarib ketibsen! Yuzingga ne bo‘ldi?
–
E, so‘ramang, mulla tog‘a...
–
Mayli, yur, avval damingni ol. Keyin aytib berursen...
Ular ayvonga chiqar ekanlar, mavlono Fazliddin bundan salkam
uch yil oldin Quvasoy bo‘yida bo‘lib o‘tgan qonli voqealarni yana bir
esladi. O‘shanda Tohirga nayza sanchgan samarqandlik bosqinchi uni
o‘ldirganiga shubha qilmay ketgan edi. Onasi yolg‘iz o‘g‘lining qoniga
belanib, jonsizlanib yotganini ko‘rib, uni «o‘ldi» deb o‘ylagan va shay-
tonlab yiqilgan edi, bechora ona shu yotganicha qaytib turolmay,
ertasi kuni vafot etdi. Tohir esa otasi topib kelgan tabiblar va doru
darmonlar ta’sirida uch kundan keyin hushiga keldi. Nayza o‘pkaning
bir chetini kesib o‘tgan bo‘lsa ham yurak va jigar kabi nozik a’zolarga
tegmagan. Tohirning yoshligi va baquvvatligi ustun kelib, asta-sekin
tuzalib ketgan edi. Qo‘ni-qo‘shnilar: «Tohirga kelgan o‘limni onasi
o‘ziga oldi-yu, bu tirik qoldi», deyishardi. Mavlono Fazliddin o‘shanda
opasining qirqini o‘tkazib kelganicha, qaytib Quvaga bormagan edi.
–
Otang qalay, bardammi? – so‘radi mulla Fazliddin Tohirni yuqo-
riga taklif qilib. Tohir chang bosgan chorig‘i bilan ko‘rpachaga chi-
qishdan ibo qildi-yu, poygahdagi sholcha ustiga o‘ltirdi:
–
Otam sizga salom aytib yubordilar. Men bir yilcha qishloqda
bo‘lmadim... Qarindoshlar «cholning issiq-sovug‘idan xabar olib tur-
88
sin», deb bir beva kampirni olib beribdilar... Onam rahmatli esimga
tushdi-yu, uyda turgim kelmadi.
Faqat onasining musibati emas, bosqinchilar bog‘lab olib ketay-
otganlarida Tohirdan najot kutib qichqirgan Robiya ham uning xay-
olidan nari ketmaydi. Qizning o‘shandagi nidosi hali ham Tohirning
qulog‘iga eshitilib turganday bo‘ladi. U burnog‘i yili Samarqandgacha
piyoda borib keldi, yo‘llarda o‘roqchilik qilib, karvonlarga qo‘shilib
yurib, iloji bo‘lgan joydan Robiyani qidirdi, «singlim edi, Sulton Ah-
mad mirzoning navkarlari olib qochib ketgan edi», deb so‘roqladi.
Ammo hech qayerdan daragini topolmadi.
Sulton Ahmad mirzo o‘sha yiliyoq o‘lib, qo‘shini tarqab ketgan, bir
yil davomida Samarqand taxtida ikki marta podshoh almashingan,
ko‘p to‘polonlar bo‘lib, it egasini tanimaydigan ahvolga kelgan edi. Jiz-
zaxlik bir kishi Toshkent tomonlarga cho‘rilar ko‘p sotilganini aytib
qoldi. Bultur kuzda Tohir piyoda Toshkentgacha bordi, yana har joy-
larda mardikorlik bilan kun o‘tkazib Robiyani so‘roqladi, ammo hech
natija chiqmadi. Zamona notinch, yurt alg‘ov-dalg‘ov, hayot hamma
joyda xuddi loyqalatilgan daryoga o‘xshab oqadi. Robiyani topish –
loyqa daryoga tushib ketgan gavharni topishdek qiyin ekanini Tohir
ich-ichidan sezar edi-yu, baribir umidini uzolmas edi. Mavlono Fa-
zliddin Tohirning gaplaridan shuni payqab:
–
Jiyanim, sen o‘sha bechora qizni hali ham unutolmay ikki yil
izlaganing –juda ajoyib bir diling borligidan dalolat berur. Men
sening sadoqatingga tan berdim! Ammo sen endi o‘zingga ham jabr
qilmasliging kerak. U qiz taqdirida borini ko‘rgay. Agar tirik bo‘lsa,
balki... birov unga uylangandir. Balki farzandlik ham bo‘lganlar.
Axir uch yil uni tek qo‘yishlari mumkinmi? Sen o‘zing bir o‘ylab
ko‘rgin...
–
Men buning hammasini allaqachon ko‘nglimdan o‘tkazganmen,
mulla tog‘a... Faqat men u qizning oldida o‘z gunohimni yuvmoqchi-
men, xolos.
–
Qaysi gunohingni?
–
O‘shanda Robiyani Andijonga qochirmoqchi bo‘lganlarida men
Quvada olib qolganmen. Agar Andijonga ketganda bu falokat bo‘lmas
ekan.
–
Sen nima bo‘lishini qaydan bilibsen, jiyanim?
–
Har qalay, men uni topib, shu gunohimni yuvmagunimcha
tinchiyolmaymen. Robiya, siz aytgandek, uylik-joylik bo‘lib, tinchib
ketgan bo‘lsa, unda... mayli... Taqdirga tan berurmen. Agar hali ham
89
najot izlab, meni kutib yurgan bo‘lsa-chi? Axir men uni unutolmay
yuribmen-ku? Unga ham men kerak bo‘lsam-chi?
Mavlono Fazliddin bosh chayqab:
– Dil dardiga davo yo‘q ekan-da, – dedi va mavzuni o‘zgartirdi: –
Yo‘qlab kelibsen, endi mehmon bo‘l. Qani, dasturxonga qara...
Tog‘a-jiyan birga o‘ltirib shirchoy ichdilar. Keyin mulla Fazliddin
Tohirning kiyim-boshlariga yana bir ko‘z yugurtirdi-yu:
–
Jiyanim, tog‘ang hozir xiyla badavlat, – dedi qo‘yniga qo‘l solib,
bog‘ichi popukli qora charm hamyon oldi. U hamyonni ochib, jiyaniga
bir nechta oltin tanga olib bermoqchi edi. Hamyon tezda ochilaver-
magach, mavlono uni ochmasdan jiyaniga uzatdi. – Ma, O‘shning ras-
talariga chiq, bugun juma, mol ko‘p, o‘zingga kerakli kiyim-kechak ol.
Tohir hamyonni olmay turib dedi:
–
Yo‘q, mulla tog‘a, menga o‘zingiz sanab, qarz bering.
–
Ha, xo‘p, qarz! O‘zing keragicha ol, puldor bo‘lganingda qay-
tarursen.
–
Unday bo‘lsa, mayli.
Tohir hamyonni qo‘yniga solib chiqib ketganicha peshin kechroq
oyog‘iga yangi askariy etik, boshiga mo‘g‘ulcha bo‘rk kiyib, chak-
monga o‘xshash dag‘al yungli dag‘alani yelkasiga tashlab keldi. Un-
ing qo‘lida qini eskirib ketgan arzon bir qilich ham bor edi. Mavlono
Fazliddin hayron bo‘lib:
–
Nechun bunday kiyimlar olding? – dedi. – Qilichni ne qilursen?
–
Mulla tog‘a, yolg‘iz sargardon bo‘lib yurish mening jonimga
tegdi. Endi Samarqandga Bobur mirzoning qo‘shini bilan birga bor-
moqchimen.
–
Sarboz bo‘libmi?
–
Ha, tavochilar askarlikka odam olayotgan emishlar...
Jiyani O‘shga ham shu niyat bilan kelganini mavlono Fazliddin
endi sezdi-yu, undan qattiq ranjidi.
–
Jinni bo‘libsen, Tohir! Hamma urushdan qochsa, sen bu ajda-
honing komiga o‘z ixtiyoring bilan bormoqchisen! Bir marta nayza
yeb, o‘limdan qolganing ozmidi?
–
Mulla tog‘a, undan keyin men yana necha o‘limlardan qolgan-
imni siz bilmaysiz. Toshkentda bir mo‘g‘ul begi bechora kosibning
qizini zo‘ravonlik bilan tortib olmoqchi bo‘lganda men chidab turol-
madim. Oraga tushganim uchun mana, yuzimda o‘sha bekning xanja-
ridan chandiqlar qoldi.
–
Zamona zo‘rnikiligini hali ham bilmaysenmi?
90
–
Bilganim uchun men o‘shanday zo‘rlar bilan zo‘r qo‘shinning
safida turib olishmoqchimen, mulla tog‘a. Men ko‘p yurtlarni ko‘rdim,
turli odamlar bilan birga ishlab, birga yurdim. Bobur mirzoning tabi-
ati pokiza, ko‘ngli tiyrak ekanini ko‘p odam bilar ekan. «Atrofdagi
podshohlardan yaxshilik chiqmasa ham Bobur mirzodan biryorug‘lik
chiqar», deb umid qilamen.
Mavlono Fazliddin yerga qarab:
– Qaydam, – dedi. – Bobur mirzo hali yoshlar. Men ham shu zotga
umid bog‘lagan edim... Lekin yana urush, qon... Hammamiz tun zul-
matiday intihosiz bir qorong‘ilik ichida yuribmiz. Mamlakat paro-
kanda, zolim tojdorlar qon ustiga qon to‘kurlar. Bobur mirzoning
atrofidagi beklar ham rahm-shafqatni unutmishlar. Muhit shundoq
g‘addor bo‘lgach, sen ham yomon beklar xizmatida yurib, o‘zingga
o‘xshash jabrdiyda
zahmatkashlarning kushandasiga aylanmas-
mikinsan, jiyanim?
–
Ishoning, mulla tog‘a, men yomon beklarning zulmiga ilojim bo-
richa qarshi turgaymen!
–
Bobur mirzo hukmdor bo‘la turib daf qilolmagan adolatsiz-
liklarni sen nechun daf qilursen?
–
Balki Bobur mirzoning mendek navkarlari bo‘lmagani uchun daf
qilolmagandirlar? Balki u zotga men kerakdurmen, mulla tog‘a! Men
o‘zim uchun shundan ma’qul yo‘l topolmadim. Yolg‘iz yashashimning
ma’nosi qolmadi. Ne qilay?
Mavlono Fazliddin jiyanining yuziga tikilib qaradi-yu, uni niyati-
dan qaytarib bo‘lmasligini sezdi. Tohir bundan uch yil oldin Quvasoy
ko‘prigini buzib, yov qo‘shiniga katta talafot keltirgan paytlarda tarix
daryosining qudratli oqimiga tortilmaganmi-di? Endi umrbod o‘sha
oqimdan chiqolmasdan, tarixiy voqealarning ichida yurishga mah-
kum etilganmikin? Har qalay, jiyanining so‘nggi gaplari mavlononi
o‘ylantirib qo‘ydi. U birpas jim turgach:
–
Tavochiga uchradingmi? – dedi.
–
Uchradim. «Oting yo‘q ekan, piyoda qo‘shinga olamiz», dedi.
Men piyoda yurib o‘rganib qolganmen, mulla tog‘a.
–
Ammo jangda eng ko‘p talafot piyodalar orasida bo‘lur, buni bi-
lursenmi?
–
Mayli-da, qirq yil qirg‘in bo‘lsa ham ajali yetgan o‘lgay.
–
Bas!
Mulla Fazliddin bu haqda boshqa gaplashmadi. Ertalab non-
ushtadan keyin xizmatkoriga aytib, bostirmada turgan har ikkala
otni ham egarlatdi. Tohirga oyoqlari uzun jiyron otni ko‘rsatib:
91
– Sen mana shuni min, – dedi. – Men sening piyoda askar
bo‘lishingni o‘zimga munosib ko‘rmasmen.
Mulla Fazliddin o‘zi Bobur in’om qilgan to‘riq qashqani mindi.
So‘ng ikkovlari Boburning qarorgohiga otliq yo‘l oldilar.
Odatdagiday, Bobur huzuriga kirish uchun eshik og‘adan ruxsat
olish kerak. Tog‘a-jiyan sakkiz burchakli ulkan oq o‘tovdan beriro-
qda otliq kelayotgan Qosimbekni ko‘rdilar va uning hurmatiga otdan
tushib qo‘l qovushtirdilar.
–
Janobi amirul umaro, jiyanim ham Bobur mirzoga sodiq xizmat
qilish orzusida keldi,
–
dedi mavlono Fazliddin. – Ijozat bersangiz, amirzodaning hu-
zuriga kirsak.
–
Amirzodam hozir behad banddir, mavlono. Balki iltimosingizni
menga aytursiz?..
–
Jiyanim Tohir... amirzodamning xos navkarlari qatoriga olin-
ishini o‘tinib so‘ramoqchi edim.
QosimbekTohirning barvasta gavdasiga va yuzidagi chandiqqa
qaradi-yu:
– Yigit, askariy xizmatda bo‘lganmisen? – dedi.
Qosimbekning «sensirab» gapirgani Tohirga uncha yoqmadi. Lo-
qayd tovush bilan:
–
Hali bo‘lgan emasmen, – dedi. Mavlono Fazliddin oraga tushdi:
–
Janobi amirul umaro, jiyanimiz asli dehqon bo‘lsa ham, le-
kin tabiatida jangovarlik bor. Esingizda bo‘lsa, Quvaning ko‘prigida
yog‘iylarimiz juda katta talafot ko‘rib, o‘zlari sulh taklif qilgan edilar.
O‘shanda bizga g‘alaba keltirgan azamat yigitlarning biri – mana shu
Tohir!
–
G‘alaba keltirgan?! – ishonqirmay so‘radi Qosimbek. – Qanday
qilib? Mavlono Fazliddin Quvada o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealarni Qo-
simbekka qisqacha so‘zlab berdi. Uning hikoyasiga qaraganda, jango-
var beklar va navkarlar eplay olmagan yovning belini oddiy «yalangoy-
oqlar» sindirgan bo‘lib chiqardi. Qosimbek bunga ishongisi kelmadi.
–
Quvada g‘alabani tangrim o‘zi bizga in’om qilgan, mavlono! –
dedi Qosimbek. Bu gapga qarshi chiqib bo‘lmas edi.
–
Albatta, bularning ko‘ngliga shu ishni xudo o‘zi solgan. Lekin
o‘shandagi jasorati uchun yog‘iylar Tohirga nayza sanchib, uni og‘ir
yarador qildilar. Jiyanim naq bir o‘limdan qoldi, janob Qosimbek!
–
Shundoqmi? – deb Qosimbek endi Tohirga iliqroq nazar bilan
qaradi. – Samarqanddagi yog‘iylarimizda qasding bormi, yigit?
92
–
Ha, o‘chim bor.
Qosimbek ketida sukut saqlab turgan tavochiga o‘girildi:
– Bu yigitni Chilmahram tog‘i etagida askariy mashq o‘tkazayotgan
navkarlar qatoriga qo‘shing! – So‘ng u mulla Fazliddinga izoh berdi.
– Jiyaningizning mashqi yetilsin, harbiy muomalani o‘rgansin. Undan
so‘ng amirzodam lozim ko‘rsalar, xos navkarlari qatoriga olurlar.
Tohir mavlono Fazliddin bilan quchoqlashib xayr-lashdi-da, otiga
mindi va tavochining ketidan Chilmahram tog‘iga qarab yo‘l oldi.
Beklarning mashvaratida Samarqand yurishini ramazon oyida
boshlashga, tayyorlik
ishlarining asosiy qismini O‘shning o‘zidayoq bitirib ketishga qa-
ror qilindi.
Bobur onasining so‘zini yerda qoldirganidan xijolat bo‘lib, Qutlug‘
Nigor xonimning
ko‘ziga tashlanmaslikka tirishardi. Safar tayyorgarliklaridan
bo‘shagan paytlarda o‘z
chodirida yolg‘iz o‘tirib kitob o‘qirdi.
Bugun namozigar kechroq Bobur «Vaqoi’»* nomli daftarga otasi-
ning o‘limi haqida
yozayotgan edi, yasovul kirib, Qutlug‘ Nigor xonim bilan Ali
Do‘stbekning chodirga
kirishga ijozat so‘rayotganlarini aytdi. Bobur daftarini yopib,
onasini eshik oldida qarshi
oldi va to‘rga o‘tqazdi.
Qutlug‘ Nigor xonimning rangi xiyol o‘chgan. Uning peshonasidan
yuqorida – sochining
farq ochilgan jo-yida Bobur bir tutam oqargan soch tolalarini
ko‘rdi. Endi qirq yoshga
kirgan onaizor kampirlardek odmi kiyinar va qaddini egibroq
yurar edi. Bobur onasiga
allanechuk rahm qilib past tovush bilan gapirdi:
–
Onajon, so‘zim yerda qoldi, deb kuyunmang. Nasib bo‘lsa, Sa-
marqanddan qaytganda hamma aytganlaringizni qilurmen.
–
Xudoning xohishi shunday bo‘lsa, biz bandalar qanoat qil-
gaymiz. Iloho, yaxshi niyatlaringizga yeting, shoh o‘g‘lim!
Ali Do‘stbek baquvvat qo‘llarini fotiha uchun ochib:
– Ilohi omin! – dedi.
So‘ng katta-katta panjalarini qop-qora silliq yuziga, soqolsiz
uzun iyagiga surtdi. Yuzi mo‘g‘ulcha bo‘rtgan bu chayir ko‘sa odam
93
Boburning buvisi Eson Davlat begimga amakivachcha bo‘ladi. Shu
sababli o‘z nomiga «tog‘oyi» degan so‘zni unvondek qo‘shib aytadi
va Qutlug‘ Nigor xonimga akalarcha mehribonchilik ko‘rsatib yura-
di. Hozir ham ko‘rpachalar ustiga o‘tirganlaridan keyin Ali Do‘stbek
Qutlug‘ Nigor xonimga «Gapni ochaymi?» deganday bir qarab oldi.
Xonim tasdiq ma’nosida bosh irg‘agach, Ali Do‘stbek tomoq qirib, si-
porish bilan so‘z boshladi:
– Amirzodam, volidangiz ikkovimiz nozik bir muammoda sizning
maslahatingizni olgani keldik. Muhtarama egachingiz Xonzoda begim
hozir yigirma yoshdalar. Ayni uzatiladigan
paytlari. Begim oy desa
oydek, kun desa kundek, oqilayu foziladirlar. Shu vaqtgacha munosib
kuyov uchramay dog‘da edik. Volidangiz ham, tog‘oyingiz ham vaqt
o‘tib ketayotganidan iztirobda edik.
– Yana bir-ikki yil uyda o‘ltirib qolsa, «qari qiz» deb kulurlar, –
dedi Qutlug‘ Nigor xonim.
Opasining taqdiriga oid bunaqa gaplarni Bobur ilgarilari ham es-
hitgan edi. Ammo bugun Do‘stbekning gaplariga qaraganda, qanday-
dir kuyov topilganga o‘xshardi. Bobur shuni bilgisi kelib, o‘smirlarcha
qiziqish bilan so‘radi:
– Kim bizga pochcha bo‘lmoqchi?
Ro‘yirost berilgan bu savol, Do‘stbekni shoshirib qo‘ydi. U yana
gapni aylantirdi:
– Sizdek oliy zotga «munosib pochcha bo‘lurmen», deb hech kim
jur’at qilib aytolmas. Ammo umarolaringiz orasida asilzoda beklar
bor. Chunonchi, Sulton Ahmadbek. Yigirma besh yoshga kirgan
norg‘ul yigit. Chopqunga borib, bahodirona zafar bilan qaytdi. Beklar
orasida obro‘si baland. Yonida uch zabardast inisi bor. Uch yuz
navkari bilan hammasi sizga to o‘lguncha sodiq xizmat qilmoqchilar.
Bobur hali oila nimaligini, kuyov-kelin qanday bo‘lishini bilmasa
ham opasi Xonzoda begimni Ahmad Tanbalning yoniga qo‘yib tasav-
vur qildi-yu, ikkovini bir-biriga to‘g‘ri keltirolmadi. So‘ng onasiga
qarab:
–
Siz rozimisiz? – dedi. Qutlug‘ Nigor xonim og‘ir tin olib:
–
Nachora! – dedi. – Xonzoda begim tojdor, taxt-dor kuyovlar-
ga munosib qiz. Ammo hozirgi notinch zamonada qani biz istagan
kuyov? Biz tog‘oyingiz bilan surishtirib bildik. Sulton Ahmadbekn-
ing avlod-ajdodi asilzodalardan ekan. Bobokalonlari Jo‘jixon, Chin-
gizxonlarga qon-qarindosh bo‘lgan sultonlar ekan. HozirTilba Sulton
nomlik og‘asi Toshkentda tog‘oyingiz Mahmudxonda sohibixtiyor
94
eshik og‘a ekan. Endi bu Ahmadbek kuyov bo‘lsa, oraga og‘asi tushib,
tog‘oyingiz Mahmudxon bilan sizni yaqinlashtirarmikin? Shunday
nufuzli bek sizga kuyov bo‘lib, butun urug‘lariyu navkarlari bilan
qanotingiz tagiga kirsa, ishingizning rivoji yaxshiroq bo‘lurmikin?
–
Shubhasiz, shunday bo‘lur! – dedi Do‘stbek chuqur e’tiqod bilan.
Bobur nima deyishini bilmay yelka qisdi: yosh o‘smir o‘zidan
katta opasini kimga erga berish haqida o‘ylashdan ham tortinar edi.
Ammo onasi va tog‘asi bu ishni uning podshohlik hukmi bilan amalga
oshirishni istardilar.
–
Begimning o‘zlari uchun ham yaxshi bo‘lur, – deb davom etdi
Do‘stbek. – Agar boshqa bir yurtdagi tojdorga tushsalar, onalaridan
yiroqda bo‘lurlar, amirzodamday suyukli inilarining himoyalaridan
uzoqlashurlar.
–
Ha, undan ko‘ra yonginamda bo‘lgani afzal, – dedi Qutlug‘ Nigor
xonim. – Xonzoda mening to‘ng‘ich qizim, maslahatgo‘yim, Ahmad-
bekka bersak, ko‘z o‘ngimda mening yolg‘izligimni bilintirmay yurur.
Bobur bu borada o‘zi bilmaydigan ko‘p narsalarni onasi yaxshi
bilishini o‘yladi-yu:
–
Onam rozi bo‘lsalar, bo‘ldi, – dedi. Do‘stbek quvonib ketdi:
–
Haq gapirdingiz, amirzodam, juda haq! Ona ro-zi– xudo rozi,
deb bejiz aytmaganlar! Qutlug‘ Nigor xonim hamon xomush edi.
Bobur buning sababini sezganday bo‘lib:
–
Begimning o‘zlari nechuk? – deb so‘radi. Qutlug‘ Nigor xonim
og‘ir tin olib:
–
Begim rozi emaslar, – dedi. – Eshitib ko‘p yig‘ladilar.
–
Bunday paytlarda yig‘lash qizlarning azaliy odati,– deb kulib
qo‘ydi Do‘stbek.
–
Ammo, Xonzoda begimning ahvolidan men xavotirdamen,
amirzodam, – dedi Qutlug‘ Nigor xonim. – «O‘zimni o‘ldiramen», de-
gan so‘zlarini eshitib qoldim.
–
Nahot? – dedi Bobur ham birdan xavotirga tushib.
–
Egachingiz sizni jondan aziz ko‘rurlar, Mirzo hazratlari,
so‘zingizni ikki qilmaslar, – dedi Do‘st-bek.– Volidai muhtaramangiz
bilan ikkalamiz sizdan iltimos qilgani keldik. Xonzoda begimni hu-
zuringizga chorlab, nasihat qiling. Davlatingizning manfaatlari uchun
egachingiz rizolik bermoqlari kerak. Sulton Ahmadbek oraga odam
qo‘ygan. Butun urug‘lari bilan sizning marhamatingizga muntazir.
Rad javobi ularni sizdan... sovitib qo‘yishi mumkin. So‘ngra, agar
Xonzoda begim rizo bo‘lmay, yana uch-to‘rt yil uyda o‘ltirib qolsalar,
95
«kuyov topilmabdir, qari qiz bo‘libdir», deb yog‘iylaringiz malomat
qilurlar. Bunday gaplar podshoh oilasining sha’niga mutlaqo to‘g‘ri
kelmas. Agar Xonzoda begim sizga yaxshilik istasalar, rizo bo‘lmoqlari
kerak. Buni endi begimga faqat siz tushuntirursiz, Mirzo hazratlari!
Bobur boshini changallab bir lahza jim qoldi. Bunday nozik, bun-
day chigal ishga umrida birinchi duch kelishi. Begona bo‘lsa ham bir
sari edi, gaplashishi osonroq bo‘lardi. O‘zining jonajon opasi. Bobur
Xonzoda begim bilan bu to‘g‘rilarda gapirishishdan ham iymanadi.
Lekin bu yoqda onasi mushkul ahvolga tushib, yordam kutib o‘tiribdi.
Bu yoqda opasi joniga qasd qilmoqchi emish.
– Mayli, – dedi Bobur onasiga ma’yus ko‘z tashlarkan, – begim
kelsinlar, o‘zim bir so‘zlashay.
Qutlug‘ Nigor xonim tez o‘rnidan qo‘zg‘alib:
–
Hozir... hozir borib ayttirib yuborurmen, – dedi va chodir es-
higiga yo‘naldi. Do‘stbek yirik tishlarini ochib mamnun kulimsiradi-
yu, chodirdan orqasi bilan yurib chiqa boshladi. Eshik oldida ta’zim
qildi-da:
–
Amirzodam, siz shohsiz, sizning hukmingiz vojib,– deb Boburni
dadilroq bo‘lishga undab ketdi.
* * *
Bobur qator shamlari lipillab yonayotgan ikkita oltin qandil
oralig‘ida sadaf bilan bezatilgan bejirim mizga ko‘kragini tirab ki-
tob varaqlab o‘ltirganda Xonzoda begim chodir eshigidan sekin kir-
ib keldi. Egnida sidirg‘a sariq atlas ko‘ylak. Hazin tovush bilan sa-
lomlashib, Bobur taklif qilgan zarbof ko‘rpacha ustiga xastalardek
bo‘shashib o‘ltirdi. Uning qovoqlari shishinqiraganini ko‘rgan
Bobur:
–
Muncha g‘amginsiz, begim? – dedi.
–
Amirzodam, men huzuringizga najot izlab keldim!
Xonzoda begimning so‘lg‘in yuziga ko‘zlaridan yosh sirg‘alib
tushdi. Bobur yaqindagina yayrab-yashnab yurgan opasini hozir bu
ahvolda ko‘rib, yuragini bir narsa timdalab o‘tdi. Onasi uning zim-
masiga yuklab ketgan vazifa qanchalik mushkul ekanini u endi astoy-
dil his qildi. Taqdir uning boshiga solayotgan mushkulotlar ozmidi,
ustiga bu ham qo‘shildi? Bobur kuyunib gapira boshladi:
– Men o‘zim bu falakning dastidan najot izlaymen, begim. Yechil-
mas muammolar biri ustiga biri qo‘shilur. Shu asnoda nahotki siz
ham mening mushkullarimni ko‘paytirmoqchi bo‘lursiz?
96
Xonzoda begim ukasining o‘zi chindan ham yordamga muhtojlig-
ini, yoshiga nomunosib ishlar uni juda qiynab yuborganini sezdi-yu,
ko‘zini tez artdi. Boyagidan tetikroq ohang bilan gapira boshladi: –
Amirzodam, men bir gap eshitdim. Rostmikin?
–
Qaysi gap?
–
Ahmad Tanbal tog‘dan bir xurjun odam kallasini olib tushgan-
mish...
Bobur o‘tgan kuni ko‘rgan kesik kallalarni, xususan, hali soqoli
o‘sib ulgurmagan yosh yigitning go‘shti chiqib yotgan qonli bo‘ynini
esladi-yu, birdan seskanib tushdi.
–
Jang o‘limsiz bo‘lmas, – deb Bobur go‘yo o‘zini-o‘zi bosmoqchi
bo‘ldi. – Yog‘iy ham biznikilarni o‘ldirmishdir. Bu – eski odat. Siz buni
unuting, begim.
–
Bunisini unutsam, omiligi, johilligi bor. Men umrimni fozil ki-
shi bilan o‘tkazish orzusida edim. Ahmad Tanbal qo‘li qon, berahm
odam. Amirzodam, nahotki siz meni unga munosib ko‘rursiz?
–
Sizga munosib yigit, balki yetti iqlimda ham yo‘qdir. Ammo...
sabablarini onam aytgandirlar... Men ham... majburmen!
Xonzoda begim qandilda lipillab yonayotgan shamlarga qarab
turib, Ahmad Tanbalni ko‘z oldiga keltirdi-yu, o‘sha badqovoq yigit
bilan bir yostiqqa bosh qo‘yishini o‘ylab, eti junjikib ketdi:
–
Men bu bekdan qo‘rqamen!
–
Biz bor ekanmiz, siz hech kimdan qo‘rqmang, begim. Men sizga
zarracha zulm o‘tkazishlariga yo‘l qo‘ymasmen.
–
Meni ma’zur tuting, amirzodam. Ammo egachingizni
xohlamagan odamiga zo‘rlab uzatsalar, shuning o‘zi katta bir zolim-
lik bo‘lmagaymi?
Bu mantiqli so‘zlar Boburni dovdiratib qo‘ydi:
– Zolimlik... Ha, falakning o‘zi zolim! Men ham har kuni suymagan
odamlarim bilan muomala qilurmen. Xohlamagan ishlarimga meni
aralashtirurlar. Davlat manfaatlarini o‘ylab o‘zimni-o‘zim majbur qi-
lurmen. Boshqa ilojim yo‘q!
Bobur o‘z yoshiga yarashmaydigan bu so‘zlarni qanchalik qiynal-
ib aytayotgan bo‘lsa, ko‘ngliga yoqmaydigan, ammo muhit, vaziyat
talabi bilan majburan ado etadigan ishlarni undan ham ortiq azoblar
bilan qilishi sezilib turardi. Bobur bu mushkul ahvoldan chiqishn-
ing yo‘lini topolmay ich-ichidan ezilib yurganini Xonzoda begim endi
payqadi-yu, ukasiga rahmi keldi. Boburning podshohligini unutib,
uni kichikligida erkalatib suygan paytlarini esladi.
97
–
Boburjon, – dedi, – siz yolg‘iz inim, pushti-panohimsiz, men siz
uchun jonimni ham ayamaymen! Agar sizga chindan ham shu zarur
deb ishonsam, hozirgi gapingizga ham rizo bo‘lur edim. Lekin men
sizning kuyrak ko‘nglingizni bilurmen. Agar men umrbod bebaxt
bo‘lib qolsam, keyin siz hozirgidan ortiqroq iztirob chekursiz!
–
Xudo xohlasa, bebaxt bo‘lmassiz.
–
Ko‘nglim sezib turibdir, agar shu odamga tushsam, bebaxt
o‘turmen. Boburjon, egachingizning so‘ziga ham ishoning. «Davlat
manfaatlari» deb o‘zingizni ko‘p ezmang. Siz bilan biz uchun ham bu
umr g‘animat. O‘z ko‘nglimizga ham ishonishimiz kerak! Ko‘ngil toza
bo‘lsa, kishini aldamaydir!
Xonzoda begim shunday bir samimiyat bilan yonib gapirmo-
qda ediki, uning qalbidagi olov go‘yo Boburning qalbiga ham o‘tdi.
Shafqatsiz beklar muhiti va podshohlik majburiyatlari yosh Boburn-
ing qalbini qahraton qishning muzlariday siqib yotar edi. Xonzoda
begim esa o‘zining olovli nafasi bilan go‘yo shu muzlarni eritar, Bo-
burning qalbiga bahor mayinligi, yoshlik erkinligi yana qaytib kelay-
otganday, eti jimir-jimir qilardi. Xonzoda begim yana ko‘zlariga yosh
oldi:
– Boburjon, sizning dilingiz beg‘ubor, siz nodir iste’dodli fidokor
yigitsiz! Bu beklar o‘z manfaatlarini ham «davlat manfaatlari» deb
ko‘rsatishga o‘rganib qolganlar. Bular sizning yoshligingizdan foyda-
lanurlar. Ammo siz suymagan ishni «davlat manfaatlari uchun» deb
qildirmoqchi bo‘lganlarida, ko‘nglingizga ham bir quloq soling. Eng
mahram do‘stingiz – sizning musaffo qalbingizdir. Siz bu do‘stingizga
ishoning, jonim!
Xonzoda begim o‘tirgan ko‘yicha ukasiga qo‘l cho‘zib, yig‘i aralash
iltijo qildi:
– Men sizning pok qalbingizdan adolat izlaymen! Qalbingiz nima
buyursa, siz menga shuni buyuring! Men rozimen!
Bobur sakrab o‘rnidan turdi-yu, opasining qo‘llaridan olib, uni
o‘rnidan turg‘azdi:
– Yig‘lamang, bas! – dedi. Ammo Boburning o‘zi ham ko‘ngli erib,
ko‘z yoshini zo‘rg‘a tutib turardi. – Siz menga barcha beklarimdan
yaqinroqsiz. Bir tug‘ishgan yagona egachimsiz. Siz tufayli ne og‘irlik
kelsa, mayli, ko‘taray! Xotirjam bo‘ling! Toki bormen, suymagan oda-
mingizga uzattirmasmen!
Xonzoda begim azbaroyi quvonganidan ukasini mahkam quchib
peshonasidan, ko‘zlaridan o‘pdi.
|