Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaşar QASIMBƏYLİ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu yashargasimov@mail.ru LİRİKA VƏ POETİK “BİZ” KULTU
______________________________________________________ Poetika.izm 70 Yaşar QASIMBƏYLİ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu yashargasimov@mail.ru LİRİKA VƏ POETİK “BİZ” KULTU Açar sözlər: yeni estetik məzmun, ənənəvi lirik “mən”, lirik “biz” kultu, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Qafur Qulam və Rəsul Rza Key words: new aesthetic content, traditional lyric "I", lyric "we" cult, Samad Vurgun, Suleyman Rustam, Mikayil Mushfig, Gaphur Gulam and Rasul Rza XX əsrin ən böyük bədii və estetik yeniliklərindən sayılan sovet ədəbiyyatında baş verən bir çox proseslər, bu gün yüz ilə yaxın vaxt ötsə də, hələ də ədəbiyyatşünaslıqda yetərincə əks edilməyib. Sabiq İttifaq ədəbiyyatında meydana gəlmiş qlobal dəyişiklikləri iki mühüm qismə ayırmaq mümkündür: birincisi, ənənəvi və klassik bədii təfəkkür qanun- larını inkar edərək yeni estetik inikas sisteminə keçid, ikincisi isə XX əsrin 20-50-ci illərdə formalaşmış qeyri-ənənəvi bədii sistemi köklü surətdə dəyişərək klassik estetik dəyərlərə qayıdış. Hər iki mərhələ İttifaq ədəbiyyatına daxil olan qardaş ədəbiyyatlarda böyük təlatümlər yaratmış və silinməz izlər qoymuşdur. Təəssüf ki, bu iki mərhələnin milli ədə- biyyatlardakı inkişaf yolları, onların yaratdığı və müşayiət olunduğu es- tetik təbəddülatlar, mənəvi ziddiyyət və böhranlar kifayət qədər öyrə- nilməyib. Bədii təfəkkürdə bir neçə on illər ərzində baş vermiş proseslər və meydana çıxmış nəzərə çarpan estetik reallıqlar ardıcıl olaraq elmi təhlil və təsvir edilməmiş, bütün bunların formalaşma mexanizmi və dinamikası ədəbiyyatşünaslıqda elmi-nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilmə- mişdir. Təbii ki, məhz bu da bu gün, dünən olduğu kimi, ədəbiyyatşü- naslıqdakı əsas boşluqlardan biri kimi diqqəti özünə cəlb etməkdədir. Poetik “biz” kultunun yaranması və estetik iflası, bunun əsasında isə obrazlar sistemində baş vermiş dəyişmələr, hər dəfə yeni obrazlar siste- minin şəkillənməsi kimi kompleks estetik çevrilişlər də yuxarıda qeyd etdiyimiz mühüm problemlərdən biridir. Zatən, lirik “biz” və lirik “mən” zəminində formalaşdırılan bədii sistemlər bir-birindən ciddi surətdə fərq- lənir. XX yüzil rus poeziyasında silinməz iz qoymuş, məşhur altmışıncıla- rın parlaq nümayəndələrindən biri Yevgeni Yevtuşenkonun “İttifaq poezi- yasında poetik “biz”in “mən”lə əvəzlənməsi bizim ən böyük xidmətlə- rimizdən biridir” kəlamı toxunmaq istədiyimiz qlobal mətləbi açmağa ______________________________________________________ Poetika.izm 71 münbit zəmin yaradır. Amma məsələ bundadır ki, lirik “biz”in lirik “mən”lə əvəz olunmasından, lirik “mən” estetik kompleksinin meydana çıxmasından bəhs etməzdən əvvəl biz poetik “biz” kultunun yaranma prosesini və ədəbi-tarixi kontekstini izah etməliyik. Həqiqətən, nə idi poetik “biz” kultu və bu kanon poeziyada necə yaranmışdı? Təəssüf ki, lirik “biz”dən lirik “mən”ə keçidin poetikası aydın şəkildə araşdırılmadığı kimi, 20-ci illərdə lirik “biz”in formalaşma prosesi, yəni ənənəvi lirik “mən”dən lirik “biz”ə keçidin dinamikası da elmi cəhətdən lazımi səviyyədə işıqlandırılmamışdır. Bu gün əminliklə söyləmək mümkündür ki, o dövrdə lirik “mən”i lirik “biz”in əvəz etməsi sadəcə söz sənətinin üç növündən birində – lirikada baş verən formal bir yenilik deyildi. Əslində, sovet mədəniyyət sisteminin məğzini təşkil edən və bütün humanitar-mədəni cəbhəni qapsayan, sosialist mədəni inqilabı- nın nüvəsində dayanan, tarixdə misli-bərabəri olmayan bir mədəni dəyi- şikliyə təkan verən hadisə idi. Məhz bunun nəticəsində dünyanın altıda bir hissəsində bəşəriyyət tarixində yeni məzmunlu mədəni sistem boy göstər- məyə başladı. Tanınmış Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından birinin yazdığı kimi, “şairin “mən”i özündə bütöv cəmiyyəti, zamanı daşıyırdı, özündə yeni bir dünyanı təmsil edirdi; o bu cəmiyyətin, bütövün hisslərini, həyəcanlarını və ehtiraslarını daşıyırdı, dünyagörüşü və mövqeyini əks etdirirdi: Mənim “mən, mən” deməyim sanmayın boş əməkdir, Mənim bu “mən, mən”lərim, bir sözlə, biz deməkdir. S.Rüstəmin lirikasına xas poetik vüsət, fikir və hissin miqyaslılığı da məhz bu prinsipdə axtarılmalı və görülməlidir. Bu, heç də onun poezi- yasında lirikanın əsaslarını sarsıtmırdı, bəlkə əksinə, onu daha da qüvvət- ləndirirdi, lirikanın dünya və şəxsiyyət üfüqlərini genişləndirirdi” [1, s.7]. Lirik “mən”in lirik “biz”ə çevrilməsi lirik subyektin mahiyyətində baş vermiş və əvvəllər təsəvvür olunmamış bir dəyişiklik idi. Yeni lirik subyekt əslində sosialist sisteminin bədii təfəkkürdə və konkret olaraq, şeiriyyətdə birbaşa iştirakının ifadəsi kimi meydana çıxmışdı. Bəli, poetik “biz” doğulmaqda olan, yeni gerçəkliyin bədii işarəsi idi. İctimai-siyasi və fəlsəfi məzmunla yoğrulmuş yeni poetik simvol həyata ənənəvi – indivi- dual-fərdi yanaşmanı yox, əksinə, toplumun, çoxluğun baxışlarını ifadə edirdi. Lirika öz tarixinin ən məsul və çətin günlərini yaşayırdı. Poetik “biz” kultunu “biz” obrazının poeziyada yalnız formal şəkil- də və hərfi mənada sıx-sıx iştirakı kimi anlamaq yaramaz. 20-30-cu illərin lirikasında “mən”, “sən”, “o” da tez-tez və bolluca işlədilirdi. Amma lirik subyektin bu və ya digər işarələri daha çox “biz”in mahiyyətini və əhvali- ruhiyyəsini əks etdirirdi. Yəni poetik “biz” deyəndə təkcə “biz”in lirik Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|