______________________________________________________ Poetika.izm
72
subyekti müstəqim şəkildə anlatması başa düşülməməlidir. Poetik “biz”,
eyni zamanda, ən çox kütlənin, əhalinin, toplumun və nəhayət, o dövrün
ədəbi gedişatında vurğulandığı kimi, xalqın ovqatının inikasını nəzərdə
tuturdu. Şeirdəki hər bir “mən” əslində “biz” kimi oxunmalı və qəbul
olunmalıydı. Şairin “mən” və ya “biz” kimi çıxış etməsinin əslində o qə-
dər əhəmiyyəti də yox idi; o həmişə “biz”i ifadə edirdi. Poetik subyektin
cəm halında, yəni şəklən də öz məzmununa uyğun ifadəsi, təbii ki, çox
idi:
Çabuq işçilərin hərəkətindən,
Dönmüş bir dalğalı dənizə mədən [2, s. 114].
Burada estetik gerçəklik də, poetik “biz” də (yəni subyektin özü də)
cəm halındadır. Ümumən, lirik subyektin və bədii gerçəkliyin daha çox
cəm halında çıxış etməsi o illərdə poeziyanın əsas inikas formaları və
təzahür şəkilləri idi:
Çapay keçir hücuma,
Yel kimi cuma-cuma.
Çap çaylardan Çapayım,
Doğsun günəşim, ayım [3, s. 10].
Poeziya ictimai gerçəkliyə münasibətini ifadə edərkən, özünün
“biz” amalına necə sadiq idisə, başqa mövzu və mətləblərdən söz açarkən,
intim və dəruni duyğuları, subyektiv hiss-həyəcanların inikasında da ey-
nən o cür ardıcıl və sabit idi: “Odur ki, bu gün gəlib mən də belə həvəsə
deyirəm: nəşə, sevgi bizimkidir, sevgilim! Bu ağ günləri sev ki, bizim-
kidir, sevgilim!” [4, s. 26].
Poetik “biz” əsasında qurulan şeir sisteminin tipik xüsusiyyətlərini
və onu müəyyənləşdirən bədii element və özəllikləri aşağıdakı şəkildə
təsnif etmək məqsədəmüvafiqdir; 1. Poetik subyektin cəm və ya tək halın-
da ifadə olunmasından asılı olmayaraq, həmişə ümuminin, cəmin mü-
nasibətini əks etdirməsi. 2. Lirik obyektin – zaman və məkanın həmişə
ümumi, mücərrəd səciyyə daşıması və lirik subyektə tabe olması. 3. Lirik
subyektin əzəmətli və möhtəşəm, yenilməz və qalib obrazı. 4. Lirik kon-
fliktin həmişə yenilməz və qeyri-müəyyən poetik “biz”lə ümumi, mücər-
rəd gerçəkliklə, qeyri-real qüvvələr arasında baş verməsi. 5. Lirikada
realist, həyati ovqatın və yaşantının itməsi, lirik poeziyada müəyyənliyin
ümumiliklə, estetik-emosional təsir gücünü məhv edən qeyri-müəyyən-
liklə əvəz olunması. 6. Optimist inikas üsulunun əsas və birbaşa nəticəsi
kimi mövzu və mündəricəsindən asılı olmayaraq bütün poetik əsərlərdə
optimistik ovqatın və sonun hakim mövqe tutması.
Təxminən yüz il öncə, 20-ci illərdən etibarən sovet lirikasında tarix-
______________________________________________________ Poetika.izm
73
də görünməmiş estetik inikas sisteminin – lirik subyekt və obyekt ara-
sında yeni keyfiyyətli münasibətin formalaşması min illik ənənənin qırıl-
masından xəbər verirdi. “Mən” dünyaya yeni baxış bucağından, daha doğ-
rusu, özünəməxsus olmayan, ümumi baxış nöqtəsindən baxırdı. Məlum
həqiqətdir ki, öz mövqeyindən yanaşa bilmədiyinə görə, özü kimi düşünə
bilmədiyinə görə, onun ovqatı da, duyğu və təəssüratları da ümumi təsir
bağışlamalı idi. Dünyaya “biz”in baxış nöqtəsindən baxanda, artıq Füzuli
“mən”inin heyrətamiz sualları doğula bilməzdi:
Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı,
Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?
Süleyman Rüstəmin lirik “biz”i isə Füzulinin lirik “mən”indən yer-
dən-göyə qədər uzaqdır:
Doğsun günəşim, ayım...
Bu mətnlərdəki lirik “mən”lər arasında poetik məsafə, ayrılıq və
uzaqlıqlar elə yerdən günəşə qədərdir. İki şairin lirik qəhrəmanları ara-
sındakı fərqlər yalnız poetik məsafənin həcmi ilə səciyyələnmir; onların
mənəviyyatı və mahiyyəti də özgədir. Ahı ilə göyləri yandıran, amma
məqsəd-muradının şamını yandırmaqda aciz olan məhzun və məzlum aşiq
insanla səmada ayı da, günəşi də yandırmağa özündə qüdrət hiss edən və
ya tale günəşinin doğduğuna inanan insan tam başqa təfəkkür sahibləri,
tamam fərqli estetik vahidlərdir.
Zatən, poetik prosesdə ən başlıca göstərici, ən obyektiv estetik va-
hid lirik qəhrəmandır. Lirik qəhrəman dəyişməyincə, poeziyanın keyfiy-
yətində təzəlik yarana bilməz. Təzə estetik dünyagörüşü yaranmayınca,
poetik gedişatda baş verən yeniliklər bədii təsvir vasitələrindəki fərdi özü-
nəxaslıqdan, xoşagəlimli və gözoxşayan poetik dəst-xətt təravətliliyindən
o yana keçə bilməz. Poeziya inqilablarına isə yalnız lirik “mən”in dün-
yaya və insana yanaşmasının köklü surətdə dəyişməsi yol aça bilir.
Şeiriyyətdə inqilablar isə hər beş-on ildən bir baş vermir. Bəzən bir
neçə yüzilliklər mövcud olan daşlaşmış bədii kanonları pozub-dağıdacaq
o gənc dahinin həsrətində yaşayır. Bəzən isə bir əsrdə bir və ya bir neçə
üslub islahatları yaşana bilir. Burada heç bir dövrilik və ya magik ar-
dıcıllıq yoxdur. Şərq və Azərbaycan poetikasına nəzər salsaq, həqiqətən
bədii ənənələrin dinamikasında müəyyən dövriliyin olmadığını görürük.
Bütün Şərq poetikası üçün möhtəşəm estetik meyar və vahid səviyyəsinə
yüksəlmiş Nizami, Nəsimi, Nəvai, Füzuli və Vaqifin lirik qəhrəmanları
yalnız öz zamanları üçün deyil, çox-çox sonrakı dövrlər üçün də keçilməz
zirvələr idi. Əksinə, XX yüzildə isə Azərbaycan poeziyası ardıcıl olaraq,
______________________________________________________ Poetika.izm
74
bir neçə böyük poetik inqilabları yaşamalı oldu. Xüsusən, 20-ci illərdə
poeziyanın üfüqlərində “Biz” bütünün boy göstərməsi indiyə kimi söz
sənətinin yaşadığı çevrilişlərdən ən kəskini idi. Məsələ bundadır ki, min
illər ərzində mövcud olmuş poetik inikas sistemi köklü dəyişikliyə məruz
qalmışdı; ənənəvi gerçəklik – “mən” – poeziya ardıcıllığı zaman – “biz” –
sənət mexanizmi ilə əvəz olunmuşdu. Son nəticənin – sistemin üçüncü
elementinin, yəni şeirin dəyişərək özgə bir daşıyıcısına çevrilməsi təbii idi.
Çünki bu mexanizmin əsas elementi – əsas halqası tamamilə başqa bir
xassə və əlamətlərə malik idi. Eyni zamanda, “mən”i əvəz edən “biz” real
həyata üz tutmamışdı, o daha çox “Zaman”a üz tutur, ondan təsirlənirdi.
Zaman isə heç vaxt tam obyektiv gerçəklik ola bilmir. Xüsusən, qeyri-
demokratik və avtoritar cəmiyyətlərdə “Zaman” varlığın subyektiv təlqini
və inikas şəkli kimi reallaşır. Təsadüfi deyil ki, sovet dövrünün, ələlxüsus
da 30-50-ci illərin estetik fikri söz sənətinin həyatla münasibətini məhz bu
şəkildə – Zaman – Sənətkar – Ədəbiyyat formulu ilə ümumiləşdirirdi. Ha-
kim sistem söz sənətindən fövqəladə sədaqətlilik və adilik tələb edirdi.
Həyatı heç bir subyektivizmə yol vermədən əks etdirməyi ədəbiyyatın
qarşısına əsas məqsəd kimi qoymuşdu. Məhz şəxsi ovqat və subyektiv
baxış bucağı bu obyektivliyə kölgə salmasın deyə “mən” bədii təfəkkür-
dən həmişəlik qovulmuşdu. Əslində isə poetik “biz” və “zaman” dialoqu
ən amansız subyektivizmə yol açırdı. Zaman haqqındakı yalanlar poetik
“biz”in zamana yanaşmasından doğurdu. Gerçəkliyin eybəcər və qeyri-
real təzahürləri də lirik “biz”in şikəst və istedadsız inikas imkanlarını
kobud şəkildə nümayiş etdirirdi. Qəribədir, obyektivlik və həqiqətpərəst-
lik iddiası ilə uydurulan “biz” həyat həqiqətlərini təhrif etməkdən və bə-
zəyib, şişirdib göstərməkdən savayı heç nəyə yaramır, ciddi estetik dəyər
daşıya bilmirdi.
Poetik “biz” yeni epoxanın poeziyadakı işarəsi idi. “Biz” çoxluğu
təmsil etmək üçün və onun səsi kimi doğulmuşdu. Poetik biz həqiqətən də
toplumun əhvali-ruhiyyəsini və inamını ifadə edirdi:
Oxuyun, öyrənin o dühayi siz,
Odur quranımız, odur ayəmiz.
Gənclər! Alovlardan xəlq olunduq biz,
Yaşamaq, yaşamaq, budur qayəmiz [5, s. 56].
Cəmi dörd misralıq bir mətndə “biz” və “biz”in varlığı, əlamətləri
(cəm halı və cəm şəkilçiləri) azı on dəfə vurğulanmışdır. Səməd Vurğu-
nun “Bayramqabağı” şeirindəki bu ovqat Rəsul Rzanın “Bizim bayram”
şeirində də aparıcı əhvali-ruhiyyədir və eynən “biz”in nöqteyi-nəzərini
əks etdirir:
Dostları ilə paylaş: |