XIX asrning o'rtalaridayoq olimlar miyaning ba'zi bir qismlari ishidagi buzilish
nutqning buzilishiga olib kelishini kashf etgan edilar. Jumladan, P.Broka
bemorlarda chap yarimsharning pastki peshona qismidagi burmalari orqa
tomonining uchdan bir ulushi shikastlangan holda so'zlarni talaffuz etishda buzilish
ro'y berishini aniqladi. Keyinroq K. Vernike chap yarimsharning ustki chakka
qismidagi burmalari orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlanganda so'zlarni
tushunishning buzilishi hollarini tavsif qilgan edi. Miya to'qimalarining ushbu
qismlari harakatlantiruvchi nutq («Broka markazi») va nutqni tushunish («Vernike
markazi») «markazlari» deb yuritila boshladi. Lekin keyinchalik, asosan
psixofiziologlar (A.R. Luriya, N.A. Bernshteyn, P.K. Anoxin va boshqalar) ning
ilmiy ishlari tufayli nutqning fiziologik negizi miyaning alohida qismlari («Nutq
markazlari») faoliyatidan ko'ra ko'proq yaxlit holdagi miya
faoliyatining murakkab
tarzda tashkil topishidan iborat ekanligi aniq-ravshan bo'ldi. Shunday qilib, nutq
funksiyalarining jo'shqin, ya'ni anatomik tarzda emas, balki harakatchan tarzda
cheklanishi to'g'risidagi tasavvur tarkib topdi. Bu — markaziy
asab tizimining
keng ravishda kompensatsiyalab (o'rnini to'ldirib) turish imkoniyatlaridan
foydalanishi munosabati bilan nutqning buzilishini to'g'rilashida juda katta
ahamiyat kasb etadi.
Noverbal (nutqsiz) kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang,
pauza, poza (holat), ko'z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal
kommunikatsiya — so'zni to'ldiradi, kuchaytiradi va ba'zan uning o'rnini bosadi.
Bolgarlarda boshni qimirlatish «yo'q» degan ma'noni anglatsa, ruslarda uning
aksini anglatadi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha
bo'ladi. Masalan, bolalar ko'pincha kattalarga ta'sir etish, ularga o'z xohish va
kayfiyatlarini o'tkazishda yig'idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so'z
bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya
vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir.
O'rtog'ining boshiga tushgan kulfatdan xabar topib, unga hamdardlik
bildirayotgan suhbatdoshi nutqsiz kommunikatsiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini
g'amgin tutadi, past ohangda, qo'llarini yuziga yo peshonasiga qo'ygan va boshini
chayqagan holda chuqur xo'rsinib gapiradi va h.k.
Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarida
turlicha vositalar tanlanadi. Nutqsiz kommunikatsiyada qo'llanayotgan
vositalarning axborotni so'z bilan yetkazish maqsadlariga va mazmuniga
muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Bunday
muvofiqlik ham og'zaki, ham nutqsiz kommunikatsiya vositalari
kasb faoliyatining
quroli hisoblangan pedagog uchun juda muhimdir.
Noverbal muloqot tizimlari kommunikatsiya jarayonida muhim rol o'ynaydi.
Ayrim ma'lumotlarga qaraganda 80% axborot imo-ishoralar, mimika va
pantomimika yordamida ifodalanadi. Noverbal belgilar nutqni to'ldiradi, ba'zida
uning o'rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional holatini
aks ettiradi. Shuning uchun muloqot davomida noverbal signallarni kuzatish va
ularning mazmunini tushunish juda muhimdir.
Noverbal muloqotda quyidagi belgilar tizimlaridan keng foydalaniladi:
1. Kinetik belgilar tizimi imo-ishoralar, mimika va pantomimikadan iborat.
Masalan, rost so'zlayotgan kishi ochiq kaftlarini ko'rsatishdan qo'rqmaydi.
Aksincha, yolg'onchi ularni berkitishga harakat qiladi. Suhbatdoshdan o'zini
yuqori
tutish belgilaridan biri — butun kaft cho'ntakda bo'lib, bosh barmoqning tashqariga
chiqarib qo'yilganligidir. Shubhalanuvchanlikni odatda og'izni qo'l bilan
himoyalash, burunga tegib qo'yish, qovoqlarni silab qo'yish, quloq ortini yoki
bo'yinni qashlab qo'yish bildirib qo'yadi. Dahanni silab-silab qo'yish qaror qabul
qilishga qiynalishni ko'rsatadi. Asabiylik holati kishining biror narsaga —
bilak
uzugi, soati va shu kabilarga hech qanday maqsadsiz qayta-qayta tegib turishi
ostiga yashirinadi. Stulning ustiga «minib», oyoqlarni keng yozib o'tirishdan
odamdagi dominantlikka (ustunlikka, hukmronlikka) moyillikni sezish mumkin.
Oldinga chiqarilgan oyoq, ayniqsa, uning uchi bilan yer depsinayotgan bo'lsa,
dominantlik yaqqol namoyon bo'ladi. Bosh orqasida chalishtirilgan qo'llar,
ayollarda belga tiralgan mushtlar ham dominantlikka intilish munosabatidan darak
beradi. Kiyimdagi yo'q changlarni qoquvchilar bunday harakati bilan suhbatdosh
fikriga e'tiborsizligini yoki qo'shilmasligini ko'rsatadi. Qo'llarini boshining
orqasiga o'tkazib, oyoqlarini chalishtirib o'tirgan kishi vaziyat to'la
uning nazorati
ostida, deb hisoblaydi. O'tirganda qo'llarni tizzaga qo'yish harakatga darhol
tayyorlikni bildiradi. Suhbatni tugatmoqchi bo'lgan kishi qo'llarini tizzasiga qo'yib,
qaddini biroz oldinga egadi. Odam gapira turib oyoqdan oyoqqa ko'chaversa,
tezroq ketishga harakat qilayotganligini, suhbat unga yoqmayotganligini yoki
shoshayotganligini taxmin qilish mumkin. Ko'krak qafasini berkitish himoyalanish
alomatidir. Bunda qo'llar ko'krak qafasiga chalishtirilgan, qaddi-qomat egilgan
bo'lishi mumkin. Agar kishi dahanini kafti bilan tirab o'tirgan bo'lsa, bu ko'pincha
diqqat bilan tinglayotganligi va o'ylanib qolganligini bildiradi.
2.
Proksemik belgilar tizimi kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi
joylashuvidan iborat. Muloqot davomida kishilar o'rtasidagi munosabat to'rt xil
hududdan birida amalga oshadi. Jumladan,
Dostları ilə paylaş: