2.3. Ilk bolalik davrida muloqotning o'ziga xosligi
Ilk bolalik davrida bolalar kattalarga qaram bo'ladilar, chunki ularning mustaqil
harakat qilishlari qiyin. Hatti-harakat xulq me'yorlarini bolalar kattalardan
o'rganadilar. Bu davrda bola xulqining motivi anglanilmagan bo'ladi. Bolaning
ichki dunyosi shakllanishi kattalarga bog'liq. Chunki bola kattalar kutgan
muloqotni darhol bera olmaydi. Bola predmetlarga bo'lgan qiziqishini avvalo
kattalarga murojaati orqali bildiradi. Kerakli yordamni nutqni qo'llash orqali oladi.
Kattalar agar bola bilan kam muloqotda bo'lsalar, uning nutqi rivojlanishdan
orqada qolishi mumkin. Muloqotga bo'lgan ehtiyoj bolada kattalarning muloqoti
orqali o'sadi.
Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yo'l orqali amalga oshiriladi:
kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali.
Bola bilan onaning muloqoti faqatgina so'zlar bilan emas, balki mimika, imo-
ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi. Bular
harakatga signal bo'lib xizmat qiladi. 2 yoshli bolalar oldida o'yinchoqlar turgan
bo'lsa onasi unga «ber menga» deb o'yinchoqni ko'rsatsa darhol bola uni olib
beradi. «Mumkinmas», degan so'z bolaning harakatlari to'xtashiga signal bo'lib
xizmat qiladi. Mas'alan, rozetkaga qo'li tegayotganida, qizib turgan dazmolga qo'li
yaqinlashayotganida, oyoq kiyimlarga qo'lini tekkazayotganida bu so'zning
aytilishi bola harakatlarini to'xtashiga olib keladi.
3 yoshga to'lganda bola kattalar bilan nutq orqali munosabatlarga bemalol
kirisha oladi. Bu yoshdagi bolalar hamma kiyimini o'zi kiyishga harakat qiladi. O'z
ehtiyojlarini so'zlar orqali bayon qila oladi. Nutqni to'la egallaydi. Bola
kattalarning ko'rsatmasiga binoan hatti-harakatlarini to'g'ri yo'naltirishga o'rganadi.
U kattalarning o'zaro muloqotini diqqat bilan tinglaydi, tushunishga harakat qiladi.
Bu davrda bolalar ertak, hikoya, she'rlarni eshitishni juda yaxshi ko'radi. Bu —
bolaning tashqi olamni bilishiga katta ta'sir ko'rsatadi. 1,5 yoshli bolalar 30—40
so'zdan 100 gacha bo'lgan so'zlarni egallaydi, xalos. 2 yoshdan so'ng bolalar
kattalarga juda ko'p savollar bilan murojaat qiladilar. «Bu nima?», «Nimaga
bunaqa?» kabi savollar bolaning nutqi o'sayotganidan dalolat beradi. 2 yoshning
oxirigacha bola 300 ta so'zni o'rganadi. 3 yoshning oxiriga borib, 500 dan —1500
gacha so'zni bilib oladi. Lekin bu yoshdagi ayrim bolalar nutqi avtonom bo'ladi,
ular nonni «nanna», suvni «umma» kabi iboralar bilan ataydi. Asta-sekin kattalar
bolalar bilan to'g'ri muloqotda bo'lsalar, bu avtonom nutq yo'qolib boradi, ya'ni
bola har bir narsani o'z nomi bilan ayta boshlaydi. Bolaning bitta aytgan so'zi uning
aytmoqchi bo'lgan gapini ifodalab beradi. Masalan, «oyi» desa oyisi bolaga non
berishi yoki suv olib berishi mumkin. Shu bilan bolaning ehtiyoji qondiriladi.
Bolani muloqotga o'rgatish uning ruhiy jarayonlari rivojlanishiga ham ijobiy ta'sir
etadi. Bu davrda bolalar nimani xohlasa o'sha zahoti muhayyo bo'lishi kerak. Lekin
buni asta-sekin tarbiyalash orqali yo'qotish mumkin, ya'ni sabrli bo'lishni bolaga
yoshlikdan o'rgatish lozim.
3 yoshli bolalarda birinchi «inqiroz» davri boshlanadi. Bu davrda bolalarda
«hamma ishni o'zim qilaman», «men o'zim» degan tushunchalar shakllanadi. Ular
qaysar, injiq bo'lib qoladilar. Ota-onalar bu yoshdagi bolalarga tarbiya berishda
e'tiborliroq bo'lishlari lozim.
3 yoshdan so'ng bolalardagi krizis (inqiroz) davri sekinlashib qoladi.
Bolaning kattalar bilan bo'ladigan muloqotlari normallashadi. Bola bu
yoshda ota-onaning diqqat markazida bo'lmaydi, chunki uning kichik
ukasi bo'lishi mumkin. Hozirgacha u kattalarning diqqat-e'tiborida
bo'lgani uchun endi uning fikricha ota-onasi faqat bir-biri bilan
munosabatda bo'lib, unga e'tibor bermay qo'yishyapti. Unga tushunarli
bo'lmagan narsalar haqida gaplashadilar. Bu unga yoqmaydi, natijada
injiq bo'lib qoladi. Haqiqatda esa bola ancha mustaqil bo'lib qolgani
uchun onasi undan ko'ngli to'lib, kamroq e'tibor beradi, bu esa bolaga
yoqmaydi. Shuning uchun ota-ona bu davrdagi bolalarga e'tiborliroq
bo'lishlari lozim. Ko'pincha bola balog'atga yetmaganligi uchun onasi bilan
yashaydi. Bunday oila noto'liq oila deyiladi. Bunday oilada o'sayotgan bola avval
otasi yo'qligini his qilmaydi, lekin birdaniga his qilib, u qo'zg'aluvchan, hissiyotga
beriluvchan bo'lib qoladi. Ota-onalar farzandi uchun mas'uliyatni his qilishlari
lozim. Chunki bola ota-onasining munosabatlarida aybdor emas. Agar bola
sog'lom o'ssa, bolalar bog'chasiga beriladi. U yerda bola yangi kishilar bilan, yangi
tengdoshlari bilan yangicha munosabatlarga kirishadi.
Bu davrdagi bolalar o'yini ham o'ziga xos bo'ladi. Bolalar o'yinda turli rollarni
o'ynaydilar. O'yin qoidalariga rioya qila boshlaydilar. Muloqot shakllari bola hali
guruh bo'lib o'ynamasidan avval, ya'ni o'z-o'zi bilan o'ynaganidayoq shakllanadi.
Bu davrda bola o'yin o'ynaganida ko'proq o'zining hatti-harakatlariga e'tibor beradi.
O'zaro munosabatlar orqali bola boshqa bola bilan muloqotga kirisha boshlaydi. 4
yoshli bolalar ko'proq boshqa bolalar bilan muloqotda bo'lishga harakat qiladilar.
Bu bosqichda bolalar bir-birlari bilan o'yinchoqlarini almashtiradilar, bir-birlariga
yordam bera boshlaydilar. Hamkorlikda o'ynaladigan o'yinda bolalar bir-birlarini
tushunishga, bir-birlariga yordam berishga o'rganadilar. Endi bola o'zi
o'ynamasdan boshqa bolalar bilan o'ynashga harakat qiladi. O'yin o'ynaganda
bolalar ko'pincha boshliq bo'lishga harakat qiladilar. Kim o'yinni tashkil qilsa u
doimo boshliq bo'lgisi keladi. Shunda konflikt (nizolar) kelib chiqadi. O'yindan
qoniqmagan bola «men o'ynamayman sen bilan,» deb noroziligini bildiradi. O'yin
vaziyati bolalarda nutq munosabatlarini rivojlantiradi. Kichik va o'rta maktabgacha
yoshdagi bolalarda so'z boyliklari o'yin faoliyati orqali ortib boradi. Mashg'ulotlar
orqali bolalarda nutq rivojlanib boradi. Chunki mashg'ulotlarda bolalar she'r
yodlaydilar, ertaklar eshitadilar.
O'g'il va qiz bolalar o'rtasidagi munosabatlar bolalar bog'chasida o'ziga xos
xususiyatga ega. Bolalar bog'chasi bola uchun faqatgina tashqi olamni bilish,
dunyoni hissiy baholash emas, balki o'z tengdoshlari bilan muloqotda bo'lish
imkoniyatini beradigan joydir. Bog'chada bolalar jamoasi shakllanadi. Ilk bolalik
davrida bola o'g'il bola bilan qiz bolani ajrata olmaydi. O'rta maktabgacha
yoshdagi bolalar esa ajrata boshlaydilar. Kattalar bolaga o'g'il bola qanday bo'lishi
kerakligi, qiz bola qanday bo'lishi kerakligi haqida tushuntiradilar. Masalan, o'g'il
bola yig'lasa «yig'lama, sen erkak bo'lishing kerak», «qiz bolamisan?» deb,
qizlarga esa «daraxtga tirmashma, sen qiz bolasan«kabi iboralar bilan
tushuntiriladi. Bundan tashqari bolalar katta erkak va ayollarning xulq-atvorlariga
qarab ham o'zlarini qanday tutishni o'rganadilar. O'yin faoliyatiarida erkak va
ayollarga xos xususiyatlarni namoyon qiladilar. Demak, bu davrdagi bolalarda
muloqotning shakllanishi o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ularda muloqotni
rivojlantirish tarbiyachilarning mahoratiga bog'liq, ya'ni mashg'ulotlarning to'g'ri
tashkil qilinishi muhimdir.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar endi o'zlari mustaqil harakat qila oladilar.
O'zlari yuvinadilar, kiyinadilar. Lekin bari bir ular ota-onalarining erkalashlariga,
diqqat-e'tiborida bo'lishga harakat qiladilar. Ota-onalar bola tarbiyasida quyidagi
usullardan foydalanadilar:
1.Avtoritar uslub — boshqarish qattiqqo'llik asosida olib boriladi. Boladagi
tashabbus ota-onalar tomonidan taqiqlanadi. Har bir hatti -harakati albatta
jazolanadi. Bu usul orqali tarbiyalangan bolalar qo'rqoq, jur'atsiz bo'lib qoladilar,
o'z imkoniyatlarini yuzaga chiqara olmaydilar. Chunki ota-ona ularga sharoit
yaratib bermaydi.
2.Liberal uslub — bu usulda ota-ona farzandiga befarq bo'ladi, u nimaga
qiziqadi, nimaga layoqati borligiga qiziqmaydi. Bola nima yomon, nima
yaxshiligini bila olmaydi. Natijada bolalar mustaqil va faol harakat qila olmaydilar.
3.Demokratik uslub — tarbiyaning mahsuldor usuli bo'lib, unda ota-ona
farzandiga bor mehrini berib, uning qiziqishlari, imkoniyatlari bilan hisoblashadi.
Bolaning erkin fikrlashini istaydi. Bu usul bolani to'g'ri tarbiyalash imkonini
beradi.
Ayrim oilalarda bola yolg'iz farzand boigani uchun ota-ona unga barcha
mehrlarini berib, uni erkalatib, xudbin qilib qo'yishlari mumkin. Yoki bola ukalari
tug'ilganda ham o'zini yomon his qiladi. Chunki ota-ona endi kichik farzandiga
ko'proq e'tibor beradi. Bunday holatlarda kattalar bolaga u endi mustaqil ish qila
olishi, aqlliligini tushuntirsalar, shunda u kichik ukalariga mehrli bo'ladi.
Tarbiyachi guruhga uyda tarbiyalangan yangi bola kelib qo'shilganida boshqa
bolalarga u bilan iliq munosabatda bo'lishlarini tushuntirishi lozim. Unga ko'proq
e'tibor berish, yaxshi muomalada bo'lish kerak, shunda bola yangi muhitga tezroq
ko'nikadi. Agar tarbiyachi yangi kelgan bolalarga mashg'ulotlar davomida yaxshi
muloqotda bo'lsa, qolgan bolalar undan o'rganadilar. Tarbiyachi bolalar bilan do'st
sifatida munosabatda bo'lsa, bunday guruh uyushgan bo'ladi, bir-birlari bilan iliq
munosabatda bo'lishni o'rganadilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o'yin faoliyati orqali iroda sifatlari
shakllanadi. O'yinda bolaning emotsional rag'batlantirilishi yaxshi natija beradi.
O'yin faoliyati bolalarning bir-birlari bilan muloqotda bo'lishlarini ta'minlaydi.
Ayniqsa, rolli o'yinlar orqali bolalarning bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini
aniqlash mumkin bo'ladi. Shuningdek, o'yin orqali bolalarda boshqalarga nisbatan
g'amxo'rlik, to'g'ri munosabatda bo'lish, muomala ehtiyojlarini qondirish amalga
oshiriladi. O'yin faoliyatida bolalar o'yin qoidasiga rioya qiladilar, «onasi unday
qilmaydi», «doktor bunday ukol qilmaydi» kabi fikrlari bilan bir-birlarining
harakatlarini to'g'rilab turadilar. O'yin bolaning kattalar hayotini to'g'ri
tushunishiga yordam beradi. Muloqotga bo'lgan ehtiyoj o'yinda qondiriladi. O'yin
qoidasini buzganda bola samimiylik bilan «endi bunday qilmayman», deydi.
Demak, o'yin bolani samimiylikka, his-tuyg'ularini tarbiyalashga, boshqalarga
yaxshilik qilishga, to'g'ri muloqotda bo'lishga o'rgatadi. O'yin qoidasini muntazam
buzadigan bolalar oxiri yakkalanib qoladilar, qolgan bolalar uni yoqtirmaydilar, u
bilan o'ynagilari kelmaydi, hatto u bilan muloqotda bo'lishni ham istashmaydi.
O'yinni musobaqa tarzida tashkil qilishda tarbiyachi ehtiyotkor bo'lishi lozim.
Chunki o'yinda yutqazgan bolalarda yutgan bolalarga nisbatan ado vat tug'ilishi
o'yindan so'ng ular nizolarni, keltirib chiqarishi mumkin.
Bola maktab yoshiga yetganida ham o'yinga bo'lgan ehtiyojini qondirishga
harakat qiladi. U yangi o'yinchoqqa nisbatan «eski» — o'zining doim o'ynaydigan
o'yinchog'ini o'ynashni yaxshi ko'radi. Qo'g'irchoq— sadoqat va refleksning
shakllanishida ajoyib vosita. Bolaning qo'girchog'i bilan bo'ladigan muloqoti uning
kattalar bilan bo'ladigan muloqotiga taqlid qilishidir. Qiz bolalar ko'proq
qo'g'irchoqlar, idish-tovoqlar (o'yinchoq) bilan muloqotda bo'lsalar, o'g'il bolalar
esa turli o'yinchoqlar (samolyot, koptok, to'pponcha, mashina, velosiped) bilan
muloqotda bo'ladilar.
Dostları ilə paylaş: |