Psixologiyasining psixologiyaning boshqa tartnoqlari bilan bog'liqligi

yashirin 
transaksiya 
— bevosita kuzatilayotgan xulq-atvor bilan bog'liq bo'lmagan 

---

9 
transaksiyadir. Sirti «yaltiroq» bo'lgan jismoniy belgilar, so'zlar ostiga juda salbiy 
mazmun yashiringanda shunday transaksiya ro'y beradi. Ushbu transaksiyalar 
ikkidan ortiq EGO holat munosabatga kirishishi natijasida ro'y beradi. 
Muloqot pozitiv (ijobiy) tugallanishi uchun transaksiyalar parallel bo'lishi kerak. 
Kesishuvchi transaksiya nizo va ziddiyatga olib keladi. 
Parallel transaksiyaga misol: «oyijon, bu mening qo'limdan kelmaydi», «sen 
endi katta bola bo'lib qolding, albatta qo'lingdan keladi». 
Kesishuvchi transaksiyaga misol: «Sardor, narsalaringni joy-joyiga qo'yib 
qo'ysang-chi», «siz menga xo'jayin emassiz, bu yerda menga faqat onam buyruq 
bera oladi». 
Bolalik holati bolalik davrida paydo bo'ladi va rivojlanadi. Kattalarga taqlid 
qilish natijasida ota-onalik holati shakllanadi. Kattalik holati esa uzoq yillar 
davomida hayotiy tajriba orttirish bilan qaror topib boradi. 
2.2. Go'daklarning kattalar bilan bo'ladigan muloqoti 
Oilada bola tug'ilishi bilan oila a'zolari u bilan muloqotga kirishishga harakat 
qiladilar. Lekin chaqaloq muloqotga darhol tayyor bo'lmaydi: uxlaydi, yig'laydi va 
emadi. Chaqaloq o'zining hayotini shartsiz refleks, ya'ni qichqiriq bilan boshlaydi. 
Birinchi qichqiriq nutqning birinchi belgisidir. Ayrim olimlar birinchi qichqiriqni 
salbiy emotsiya deb ataydilar. Haqiqatdan ham chaqaloq o'zining qichqirig'i bilan 
uyquga, ovqatga, issiqlikka bo'lgan ehtiyojini bildiradi. 
Insonning tabiati shundayki, u atrofdagilar bilan muloqotda bo'lmasdan yashay 
olmaydi. Bola tug'ilganda uning onasi o'zining mehrini muloqot orqali beradi. 
Shuningdek, oilaning boshqa kattalari ham chaqaloq bilan muloqotda bo'lmasdan 
turolmaydi. Kattalar tomonidan bo'ladigan to'g'ri muloqot chaqaloqda muloqotga 
bo'lgan ehtiyojni shakllantiradi. Chaqaloq bir oylik bo'lganda «ga», «da», «ua» 
kabi nutq belgilari paydo bo'ladi. Bolaning muloqoti reaktly (passiv) yoki aktiv 
(faol) shaklda bo'ladi. Bolaning kattalar bilan qiladigan muloqoti dastlab 
kattalarning labi va ko'zlariga qarashdan boshlanadi. Ijobiy muloqotda bo'lish 
uchun kattalar bolaga ko'proq kulgulari bilan ta'sir etishlari maqsadga muvofiq. 

---

10 
Bolani qo'lga olib ko'targanda u juda xursand bo'ladi. Bir yarim — ikki oylikda 
bola kattalarning jilmayishiga o'zining kulgusi bilan javob qaytaradi. Ona bola 
uchun ehtiyojlarini qondiruvchi eng asosiy kishi . Ona uchun ham bola barchadan 
aziz. 
Kattalar go'daklar bilan doimo ijobiy emotsional munosabatda boTishlari zarur. 
4—5 oylik go'dakning munosabati o'ziga xos xarakterga ega. U o'z oila a'zolarini 
begona kishilardan ajratadi. Kattalar doimo go'dak atrofida parvona bo'laversalar, u 
o'yinchoq o'ynamaydi, onasidan ajrasa injiq bo'lib qoladi. 7—9 oylik bola 
kattalarning nutqini va harakatini diqqat bilan kuzatadi. So'ngra u kattalarning 
og'zidan chiqqan so'zlarni takrorlashga harakat qiladi. Bu davrdagi bolalar 
kattalarning harakatlarini taqlid qilish orqali egallaydi. Masalan, stol ustini 
artishga, idish-tovoqlarni ko'tarishga harakat qiladi. Kattalar bolaning ehtiyojlarini 
qondiribgina qolmasdan, turli buyumlar bilan harakat qilishga ham o'rgatadilar, 
ya'ni hatti-harakatlarini boshqaradilar. Bir yoshgacha bola kattalarning nutqini 
tinglaydi. 
O'yinchoq — ko'ngilochar predmet bo'lib qolmasdan, balki bolaning ruhiy 
rivojlanishi vositasidir. 2—3 yoshli bola o'yinchoqlar bilan o'ynay boshlaydi. 
O'yinchoqlar yorqin rangli, qo'ng'iroqli, ovozli bo'lishi bolada ijobiy emotsiyani 
keltirib chiqaradi. Onasi bolaga o'yinchoq o'ynashni o'rgatadi. O'yinchoqlar 
bolaning idrokini rivojlantiradi. Bolalarning yetakchi faoliyati maktabgacha davrda 
o'yin bo'lib hisoblanadi. Kattalar o'yinchoqlar tilidan bola bilan muloqotda 
bo'lishlari muhim ahamiyatga ega. O'yinchoq o'ynaganda bolalar uni qimirlatishga 
va og'ziga solishga, ichini ochib ko'rishga harakat qiladilar. 9 oylik bolalarga endi 
o'yinchoqdan tashqari qog'oz, qalam ham berish kerak. Shunda bolada yozma 
nutqni, rasmlar chizish elementlarini shakllantirish mumkin bo'ladi. 
O'yin orqali bolalarda sezgi, idrok, xotira, fikrlash, fantaziya, hayolot kabi ruhiy 
jarayonlar, ruhiy xususiyatlar shuningdek, xarakter 

---

xislatlari, qobiliyat turlari, temperament (mijoz) tiplari rivojlanadi. Bolalarning 
nutqini, muloqotini rivojlantirishda kattalar muhim rol o'ynaydilar. Bolaning 
ongini o'stirish uchun o'yinchoqlar va o'yin turlaridan ko'proq foydalanish yaxshi 
natija beradi. 
Ilk bolalik davrida ham o'yinning ahamiyati katta. Bu davrda bolalar predmetli 
o'yinchoqlarni ko'proq o'ynaydilar. Ayniqsa didaktik o'yinchoqlar bola hayotida 
muhim o'rin egallaydi. Bola endi bitta emas, balki bir necha o'yinchoqlar bilan 
o'ynaydi. Bu davrda bolalar kattalar bilan muloqotda bo'lishga nisbatan ko'proq 
o'yinchoqlar bilan muloqotda bo'ladilar. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar o'yinda taqlid qilish orqali kattalarning hatti-
harakatlari, o'zaro munosabatlarini ifodalaydilar. Bu ularda muloqot rivojlanishiga 
yordam beradi. 
Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda o'yin faoliyati o'ziga xos xususiyatga 
ega. Ular ko'proq harakatli, sport xarakteridagi o'yinlarni o'ynaydilar. 
O'smirlarda, ayniqsa, 5—6-sinf o'quvchilarida o'yinga bo'lgan ehtiyoj saqlanib 
qoladi. Tanaffus paytlarida, darsdan bo'sh vaqtlarida o'smirlar o'yin faoliyati bilan 
ham shug'ullanadilar. Ularda o'yin orqali muloqot shakllari rivojlanadi. 
Umuman o'yin faoliyati bolalar hayotida muhim o'rin egallaydi.