Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

3. Вартофский М. Модели. Репрезентация и научное понимание. М., 1988. 
4. Заславская Т.И. Социальный механизм трансформации российского общества // 
Социологический журнал. 1995. № 3. С. 5-21. 
5. Зенкин А.А. Когнитивная компьютерная графика. М.: Наука, 1991. 
6.  Келле  В.В. Переосмысление  системной  методологии:  версия  П.  Чекленда  // 
Системные исследования 1995-1996. М., 1996. С. 376-389. 
7. Ларичев О.И. Теория и методы принятия решений. М.: Логос, 2000. 
8.  Моисеев  Н.Н. Математика  в  социальных  науках  //  Математические  методы  в 
социологическом исследовании. М., 1981. 
9. Мышкис А.Д. Элементы теории математических моделей. М.: Наука, 1994. 
10. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. М.: МГУ, 1994. 
11. Острейковский В.А. Теория систем. М.: Высшая школа, 1997. 
12. Плотинский Ю.М. Визуализация информации. М., 1994. 
13.  Плотинский  Ю.М. Модели  социальных  систем  и  современность  // Вестник 
МГУ. Сер. 18. № 4. 2000. С. 96-107. 
14. Смелзер Н. Социология. М.: Феникс, 1994. 
15. Современная философия науки. М.: Логос, 1996. 
16. Татарова Г.Г. Методология анализа данных в социологии. М., 1998. 
17. Тернер Дж. Аналитическое теоретизирование // THESIS. 1994. Т. 2. №4. С. 119-
157. 
18. Тихомиров Н.П. и др. Моделирование социальных процессов. М., 1993. 
19. Толстова Ю.Н. Измерение в социологии. М.: Инфра-М, 1998. 
20. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика. М.: Финансы и статистка, 1992. 
21. Шэннон Р. Имитационное моделирование систем - искусство и наука. М.: Мир, 
1978. 
22. Ядов  В.А. Социологическое  исследование:  методология,  программа,  методы. 
Самара: Изд-воСамарскогоун-та, 1995. 
23. Collier F.E. Continuous Systems Modeling. N.Y.: Springer, 1991. 
24. Dey I. Qualitative Data Analysis. L.: Routledge, 1993. 
25. Games B. General Systems Research: Quo Vadis// General Systems Yearbook. 1979. 
Vol. 24. P. 1-9. 
26. Giddens A. Social Theory and Modern Sociology. Cambridge: Policy Press, 1987. 
 27.  Maruyama  M. Interwoven  and  Interactive  Heterogeneity  in  21st  Century  // 
Technological forecasting and social change. 1994. Vol. 45. №1. P. 93-102. 
28. Miles M.B., Huberman A.M. Qualitative Data Analysis. L.: Sage, 1994. 
29.  Samuelson  P. Foundations  of  Economic  Analysis.  Cambridge:  Camb.  Univ.  Press, 
1948. 
30. Tafte E.R. The Envision Information. N.Y., 1991. 
31. Tafte E.R. The Visual Display of Quantitative Information. N.Y., 1983. 
32. Zeigler B.P. Theory of Modeling and Simulation. N.Y.: Willey. 1976. 
 
 
Bölmə 2. Sosial dinamikanın məzmunlu modelləri 
 
Fəsil 5. Sosial dəyişikliklər nəzəriyyəsinin əsas anlayışları 
 
5.1. Sosial dəyişikliklərin tipologiyası 
 
  Demək  olar  ki,  bütün  nəzəriyyəçi  sosioloqlar  sosial  dinamika  problemlərinə  diqqət 
verirlər. Bununla belə, bir çox sosial böhranlar gözlənilməz olaraq baş verirlər və bundan 
başqa mövcud olan nəzəriyyələrin çərçivəsində baş verən dəyişiklikləri  ağıllı şəkildə izah 

---

edən  bir  şey  tapmaq  olmur.  Son  illərin  dramatik  hadisələri  sosial  dinamikanın  mövcud 
konsepsiya  və  kateqoriyalarını  yenidən  gözdən  keçirilməsini  zəruri  etmiş  oldu.  Amerikan 
sosioloqu  M.Xallinen  öz  kolleqalarına  yazdığı  müraciətnaməsində  (7)  qeyd  edir  ki, 
dəyişikliklər  tempinin  sürətlənməsi,  qloballaşma,  müasir  dünyada  baş  verən  proseslərin 
qarşılıqlı  bağlılıqlarının  artması  sosial  dinamikanın  öyrənilməsini  sosiologiya 
nəzəriyyəsinin  ən  aktual  probleminə  çevirmiş  olur.  Onun  fikrinə  görə,  sosial  elmlər 
tarixində sanki bir növ sikllər mövcuddur. Əvvəlcə sosial dinamikanın qlobal nəzəriyyələri 
formalaşır  ki,  onlarda  proseslər  abstrakt  səviyyədə  analiz  olunur.  Sonra  qlobal  nəzəriyyə 
bazasında konkret proseslərin daha müfəssəl şəkildə öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş bir 
sıra spesifik, lokal nəzəriyyələr (modellər) yaradılır. 
  Nəhayət  də  sonda  lokal  nəzəriyyələrin  praktiki  istifadə  təcrübəsinin  analizi  və 
ümumiləşdirilməsi  yeni  qlobal  nəzəriyyənin  yaradılması  zəruriyyətini  yaratmış  olur. 
Göstərilən  sxem  tədricən  getdikdə  daha  mükəmməl  olan  sosial  dinamika  nəzəriyyəsinə 
yüksəlməyi nəzərdə tutur, bu isə təəssüf ki, elmi həyatın reallıqlarına tam uyğun gəlmir. 
  Amma,  konkret  sosial  prosesin  modelləşdirilməsinin  hər  bir  halında  hər  şeyi  ağ 
vərəqdən  başlamaq  olmaz,  hər  şeydə  toplanmış  biliklərə  əsaslanmaq  lazımdır.  Zəruri 
bilikləri əldə etmək üçün ən  yaxşı  mənbə P.A.Sorokinin ―Sosial  – mədəni  dinamika‖ adlı 
ensiklopedik  əsəridir,  ondan  yaxşısı  hələ  yazılmamışdır  (10).  Qərbdə  Sorokinin 
fundamental  əsəri  o  qədər  də  populyar  deyildir.  Oxucunun  yəqin  ki,  əsərin  həcmi  (hərəsi 
700  səhifədən  ibarət  dörd  cild),  həm  də  yüksək  səviyyəsi  (yada  salaq  ki,  dördcildlik  əsər 
üzərində  qərb  oxucularına  az  tanış  olan  rus  emiqrasiyasının  ən  qabaqcıl  hissəsi  iştirak 
etmişdir) qorxudur. Adama elə gəlir ki, eyni səbəblər üzündən bu fundamental əsər hər bir 
rus sosioloqunun stolüstü kitabı olmamalıdır, amma, çox təəssüf ki, əsər bu bu vaxta qədər 
rus  dilinə  tərcümə  olunmamışdır.  XX  əsrin  sonunda  rus  sosiologiyasında  ən  əlamətdar 
hadisələrdən biri P.Sorokinin bir cildli  əsərinin rus dilinə tərcümə edilərkən nəşr edilməsi 
olmuşdur (3). 
  Sorokinin nəticələrinə əsaslanan şagirdi V.Mur 1963-cü ildə sosial dinamika üzrə ən 
yaxşı  dərsliklərdən  birini  nəşr  etdirdi  (8).  Sorokinin  şagirdi  materialı  çox  yığcam,  amma 
başa düşülən şəkildə cəmi 117 səhifədə şərh edə bildi. 
  S.Vaqonun (13) yeni nəsil dərsliyi bir çox cəhətdən Murun kitabının geniş versiyası 
hesab oluna bilər (Sorokin burada qətiyyən yada salınmır). 
  P.Stompkinin  1996-cı  ildə  rus  dilində  nəşr  olunmuş  ―sosial  dəyişikliklərin 
sosiologiyası‖ dərsliyində nəzəri yanaşmaların kifayət qədər dolğun siyahısı verilmişdir ki, 
bu  da  kitabın  müəllifini  məsələnin  tarixini  ətraflı  şəkildə  təsvir  etmək  zərurətindən  azad 
etmişdir. Statik halda olan sosial obyekti öyrənərkən biz nəzərdə tuturuq ki, onun müşahidə 
olunan  xarakteristikaları  –  həm  keyfiyyət,  həm  də  kəmiyyət  –  çox  da  böyük  olmayan 
müəyyən vaxt  ərzində demək olar ki,  dəyişmir (daha dəqiq  desək baş verən dəyişiklikləri 
nəzərə almamaq da olar). Formal olaraq demək olar ki, statik modellərdə zaman yoxdur. 
  Dinamik  modellərdə  zaman  açıq-aşkar  iştirak  edir.  Tədqiqatçının  kəmiyyət  və 
keyfiyyətcə  dəyişənlərin  zaman  daxilində  dəyişməsi,  o  cümlədən  müşahidə  dövründə 
dəyişməyən sabit parametrlər də maraqlandırır. 
  Obyektin dinamikasının təsviri proses anlayışından istifadəni nəzərdə tutur. Sosial – 
mədəni  prosesin  P.A.Sorokinə  aid  olan  klassik  tərəfini  misal  gətirək:  ―Proses  dedikdə 
istənilən  hərəkət  növü,  modifikasiya,  transformasiya,  növbə  ilə  bir-birini  əvəz  etmə  və  ya 
―təkamül‖,  qısaca  desək  öyrənilən  obyektin  müəyyən  vaxt  ərzində  istənilən  dəyişikliyi  - 
istər  fəzada  onun  yerini  dəyişməsi  və  ya  onun  kəmiyyət  və  keyfiyyət  xakateristikalarının 
modifikasiyası nəzərdə tutulur‖ (3,  s.80). 
  Sosial dəyişikliklər dedikdə müşahidə olunan sosial obyektin xarakteristikasının hər 
hansı  cür  dəyişməsi  kimi  başa  düşəcəyik.  5.1.  Tablosunda  S.Vaqo  (13)  tərəfindən  təklif 
olunmuş  sosial  dəyişikliklərin  kifayət  qədər  rahat  tipologiyası  verilmişdir.  Verilmiş 

---