Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sistemlərin tədqiqi zamanı məsələlərin qoyuluşunun əsas mərhələləri § 1.2 – də nəzərdən keçirilmişdir, burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, məsələlərin qoyuluşundan sonra fəaliyyətin iki variantı mümkündür – modelin məzmun səviyyəsində öyrənilməsi və ya obyektin təsvirinin sonrakı formalaşdirlması və tədqiqatın formal metodlarına keçid. Məsələlərin qoyuluşunun ən vacib hissəsi tədqiq olunan obyektin yönəlməli olduğu məqsədlərin formul edilməsi, eləcə də model və məhdudiyyətlərin əsas faktorlarının müəyyən edilməsidir. Məhdudiyyətləri müəyyən etmək – obyektin yolverilən və yolverilməz vəziyyətlərinin mümkün hərəkətlərinin siyahısını müəyyən etmək deməkdir. Məhdudiyyətlər düşünülmüş məqsədlərə nail olmağa mane ola bilərlər. Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, fəaliyyətdə olan obyektin bir neçə məqsədi və ya meyarı ola bilər. Bir qayda olaraq məsələnin qoyuluşu prosesində əsas olan bir meyarı seçib ayırmağa çalışırlar, amma, əslində təcrübədə buna heç də həmişə nail olmaq olmur. Qeyd edək ki, bir neçə meyarın olması qərarın seçilməsi işini çətinləşdirir [7]. Əgər meyar və məhdudiyyət anlayışlarını formal analizdən keçirsək, onda məlum olar ki, bir çox halda meyarları məhdudiyyətlərə çevirmək olar. Həqiqətən də, əgər obyektin funksiya etməsinin məqsədi hər hansı bir G göstəricisinin ən böyük (maksimal) qiymətinə çatmaqdırsa, onda təcrübədə F plankasını - hansını ki bu göstərici aşıb keçməlidir — müəyyən edib qoymaq kifayətdir. Bu şəkildə G göstəricisinin maksimallaşdırılması meyarından G > F təmin edən həllin axtarışına keçmək mümkün olur. R.Akoffun həll etdiyi məsələlərə qayıdaq (bax səh.49). Birinci məsələni yenidən nəzərdən keçirək, hansında ki, istehsalatın əsas problemi tələbatda baş verən kəskin tərəddüdlər və bunun səbəbindən yaranan kadr axıcılığı olmuşdur. Problemi bir fəaliyyət meyarının (maksimal gəlir əldə etmək) digər meyarla (avadanlığın işlə müntəzəm yüklənməsi) əvəz edilməsi sayəsində həll etmək mümkün olmuşdu. Elə görünür ki, ortada mürəkkəb olan bir şey yoxdur. Ancaq onu nəzərə almaq lazımdır ki, gəlirin maksimallaşdırılmasından imtina etmək heç bir normal amerikalının ağlına heç vaxt gələ bilməz. Avtobus korporasiyasında yaranmış konflikt haqqında misal daha ibrətamizdir. Bu halda problemi daşınmalar prosesi təşkilinin yeni sxemi həll etmişdir, yeni sxemə görə konduktorlar pik saatlarında avtobuslarda deyil, dayanacaqlarda işləyirdilər. Bu misalda biz daşınma prosesinin gedişi ilə bağlı məhdudiyyətlərin vacib şəkildə yenidən gözdən keçirilməsi ilə üzləşirik. Mümkün iş variantlarının sahəsi kökündən dəyişdirilməlidir. Burada tədqiq olunan sosial proseslərin bir xüsusiyyətini qeyd etmək zəruridir – meyar və məhdudiyyətlərin dəyişdirilməsi bütün maraqlı tərəflərin razılığını tələb edir. Yəqin ki, tələb olunan razılıq uzun müzakirələr, diskussiyalar nəticəsində ərsəyə gəlmişdir, bu prosesdə iştirakçıların məqsədlər və mümkün sərhədlər haqqında təsəvvürləri kökündən dəyişmişdir. Beləliklə, modelləşdirmə prosesi kollektiv, dialoq xarakteri daşımışdır ki, bu da ―yumşaq‖ sistem metodologiyasının ən vacib prinsiplərindən biri hesab olunur (bax: fəsil 2). E.Qiddens sosioloji tədqiqatların nəticə etibarı ilə səmərəliliyinin artması üçün bu prinsipin aktuallığını qeyd edərək sosioloqlar, sifarişçilər və problemli situasiyanın digər iştirakçıları arasında kommunikasiya prosesini təmin edən dialoq modelindən istifadənin zəruri olduğunu deyir [26, səh.47].Kollektiv modelləşdirmə prosesini şərti olaraq şəkil 4.2-də verilmiş sxem şəklində təsvir etmək olar. Şəkil 4.2. Kollektiv modelləşdirmə sxemi Görəsən elə qaydalar komplekti varmı ki, onlara riayət etmək yaxşı modelin qurulmasına zəmanət vermiş olsun? Bu cür suala cavab verərkən məşhur amerikan alimi R.Şennon qeyd edir ki, ―modellərin işlənib hazırlanması üçün istənilən qaydalar kompleksi ən yaxşı halda məhdud faydalılığa malikdir və gələcək modelin karkası qismində və ya onun qurulmasının başlanğıc nöqtəsi qismində təxmini olaraq xidmət edə bilər‖ [21, səh.33].‖Modelləşdirmə sənətinə dərin biliklər ilə yanaşı orijinal təfəkkür, ixtiraçılıq qabiliyyəti və fərasətə malik adamlar sahib ola bilərlər... Sistemin davranışını təsvir edən dəyişənlərin, parametrlərin, münasibətlərin, eləcə də modelin effektliliyinin meyarlarının seçimi üçün sehirli formullar yoxdur― [21, səh.35]. Reallığın hansı aspektlərinin modeldə əks olunmasının vacib olması haqqında dəqiq tövsiyyələr hələlik məlum deyil, bu da ki, bir o qədər də əhəmiyyətli deyil [9]. Yaxşı məzmun modelin qurulması üçün təcrübə, intuisiya tələb olunur, hansının ki, inkişafına bu kitabda sosial proseslərin müvəffəqiyyətli modelləşdirilməsinə aid verilmiş nümunələri öyrənmək yardım göstərə bilər. Obyektin formal modelinin öyrənilməsi məzmun modelinin işlənib hazırlanmasında əhəmiyyətli dərəcədə yardımçı ola bilər. Obyektin formal model prizmasından baxaraq nəzərdən keçirilməsi formullaşdırmanı dəqiqləşdirməyə, əskik olan elementləri aşkara çıxartmağa, artıq olan hər şeyi kənarlaşdırmağa yardım edir. Amma, modelin qurulması modelləşdirmə prosesinin ancaq birinci hissəsidir, ikinci – modelin öyrənilməsi (əməliyyatlar, eksperimentlərin həyata keçirilməsi ) hissəsi də heç az əhəmiyyət kəsb etmir. 4.3.Vizuallaşdırma və modelləşdirmənin keyfiyyət metodları Rəqəmli informasiyanın kəmiyyət metodlarından fərqli olaraq keyfiyyət metodları söz formasında verilmiş informasiyanın analizi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məzmun modelində informasiya bir qayda olaraq mətn şəklində verildiyi üçün məhz kəmiyyət metodları sosial proseslərin modelləşdirilməsinin bütün mərhələlərində əhəmiyyətli yardım göstərə bilər. İnsan zəif strukturlaşdırılmış, qeyri-formal sosial problemləri həll edərkən keyfiyyət mülahizələrindən istifadə etməyə sadəcə olaraq məcburdur. Amma, keyfiyyət təfəkkürünün də köməkçi vasitələrə istinad etməyə ehtiyacı var, hansılar ki, mürəkkəb konseptual analizi asanlaşdırır, fəaliyyətin mümkün olan sərhədlərini aşkara çıxarmağa imkan verir və ən başlıcası olaraq, problemin həlli axtarışının perspektivli istiqamətlərini tapmağa kömək edirlər. Problemli situasiyanı başımızda götür-qoy edərkən ancaq öz intellektimizin gücünə arxalanmağımızı düzgün hesab etmək olmaz. Psixoloqlar iddia edirlər ki, insanın qısamüddətli yaddaşı eyni zamanda nə az, nə çox - 7±2 faktordan istifadə etməyə imkan verir. Əgər bu faktorların qiyməti qarşılıqlı əlaqəli olaraq dəyişirsə, onda onların dinamikasını izləmək daha çətindir. Bu situasiyada yeganə çıxış yolu təsəvvürlərin vizuallaşdırılması və sonra onların keyfiyyət səviyyəsində analizinin keçirilməsidir. XX əsrin ikinci yarısında informasiyanın ənənəvi təqdimat formalarına və analizinə elmi-texniki tərəqqi getdikcə daha çox təsir göstərir. Yeni informasiya texnologiyaları adət etdiyimiz koqnitiv vərdişləri tədricən, amma getdikcə daha açiq şəkildə dəyişdirir. Bəzi sahələrdə koqnitiv deqradasiya gözə dəyir. Belə ki, karkulyatorların geniş yayılması uşaqlarda şifahi hesab vərdişlərinin zəif olmasına səbəb olmuşdur. İnsanın yaxşı yaddaşa tələbatı getdikcə azalır, kompyuter məlumat bazalarından istifadə etmək bacarığı tezliklə yaddaşı əvəz edəcəkdir. Amma vizuallaşma sferasında insanın mətn və qrafik informasiyanın işlənməsi və saxlanması sahəsində informasiya texnologiyalarının tərəqqisinə əsaslanan koqnitiv qabilyyətlərinin inkişafının qeyri-məhdud imkanları vardır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|