Məzmun modellər funsional əlamətə görə təsviri, izahedici və proqnozlaşdırıcı
olaraq üç hissəyə bölünür.
Obyektin istənilən təsvirini təsviri model adlandırmaq olar. İzahedici modellərin
vəzifəsi nəyin nəyə görə baş verməsinə cavab verməkdir. Proqnozlaşdırıcı modellər
obyektin gələcək davranışını təsvir etməlidir, yəni tədqiq olunan obyektə bu və digər təsir
hansı dəyişikliklərə səbəb olacaq sualına cavab verməlidirlər. Qeyd edək ki,
proqnozlaşdırıcı modellər heç də izahedici modelləri özlərinə qoşmaq məcburiyyətində
deyildirlər. Bəzən empirik ümumiləşdirmələr əsasında, yəni ancaq təsviredici modellərin
məlumatları əsasında kifayətləndirici proqnoz əldə etmək olur.
Formul edilməsində verilmiş olan elmi predmet sahəsinin nəzəri konseptləri və
konstrukları istifadə olunan məzmun modeli konseptual model adlanır. Daha geniş mənada
konseptual model dedikdə müəyyən konsepsiyaya və ya nöqteyi –nəzərə əsaslanan
məzmun model başa düşülür. Konseptual modelin formul edilməsi çox vaxt obyektin ilkin
təsvirindən onun formal modelinə doğru aparan yolda mücərrədləşmənin müəyyən
səviyyəsinə çatmaqdan ibarətdir.
Konseptual modellər ya sırf verbal formada olur, ya da qarışıq, verbal -vizual
şəkildə ifadə olunurlar. Konseptual modellərin üç əsas növü var: məntiqi- semantik,
struktur-funksional və səbəb –nəticə.
Struktur-funksional modelin tipik nümunəsi marketinq sisteminin konseptual
modelidir (bax: § 2.3., şəkil 2.3).Yada salaq ki, Çeklendin metodologiyasında hər bir
konseptual modelin arxasında problemli situasiyanın müəyyən cür davranışı durur, hansı ki,
əsas tərifdə lakonik şəkildə ifadə olunur.
3-cü fəsildə təsvir olunmuş koqnitiv xəritələr koqnitiv modellər kimi nəzərdən
keçirilə bilərlər, amma vizuallaşandan sonra onlar səbəb–nəticə modelləri sinfinin tipik
təmsilçisinə çevrilirlər.
Məzmunlu modelin qurulması, öyrənilməsi və təkmilləşməsi prosesində koqnitiv
model aramsız olaraq modifikasiya olunur və mürəkkəbləşir. Humanitar elmlərdə
modelləşmə dövrü adətən bununla da sona çatır, amma bəzi hallarda modeli o qədər
formallaşdırmaq olur ki, bu zaman obyektin formal modelinin qurulması və öyrənilməsi
mümkün olur.
Sosial elmlərdə formal modellər sxemin aşağı hissəsində layiqli, amma nisbətən
kiçik bir yer tuturlar. Şəkil 4.1-də göründüyü kimi formal modellər
öz növbəsində iki qrupa
bölünür: riyazi və kompyuter.
Sosioloqlar tətbiqi sosioloji tədqiqatlar keçirərkən ölçmələr, seçmələr, toplanmış
materialların analizi ilə məşğul olur və istəmədən formal riyazi metodlara və modellərə
dalırlar. Amma, təqdim etdiyimiz vəsaitdə bu məsələlər nəzərdən keçirilmir, oxucuya bu
barədə ixtisaslaşdırılmış dərsliklərə [16.18.19] müraciət etmək məsləhət görülür.
Formal modelin yaradılması tədqiq olunan sosial hadisələrin mahiyyətini dərk
etmək, əsas qarşılıqlı əlaqələri və qanunauyğunluqları aşkara çıxarmaq imkanını verir.
Analizin formal vasitələrindən istifadə etmək modelin davranışını öyrənməyə, yeni, aşkar
olmayan nəticələr əldə etməyə imkan verir. Hər bir halda formal modelləşdirilmənin
nəticələri məzmun modelin, ən vacibi isə koqnitiv modelin dəqiqləşdirilməsində istifadə
olunur.
Formal və məzmunlu modellərin fərqləndirilməsi kifayət qədər ənənəvidir, amma
nəyə görə həmişə koqnitiv model yada salınır? Məgər modelləşdirmə prosesinin müəyyən
zehni fəaliyyətlə müşayət olunması kifayət qədər aydın deyildirmi?
Koqnitiv səviyyəni nəzərə almaq zəruridir, çünki qızğın konseptual mübahisələr
zamanı və yüksək mücərrədləşdirmələrin pərdəsi arxasında çox vaxt ən vacib olanı
unudurlar — qərar məhz koqnitiv model əsasında qəbul olunur (əlbəttə ki, qərarların
qəbuluna həm də koqnitiv stil, fərdin maraqları və motivasiyaları da təsir göstərir). Amma
sosial elmlərdə koqnitiv faktorların aparıcı rolda olmasının şərti odur ki, koqnitiv modellər
sosial reallığın ayrılmaz hissəsidir, bundan başqa, onlar bir çox halda reallığın özünü
formalaşdırır və qururlar (bax § 3.5).
Modelin elementləri. Obyektin verbal təsvirinə daxil olan bütün müddəalar və
faktlar məntiqi semantik modelin elementləri hesab olunur. Belə modelin analizi adı gedən
elm sahəsində toplanmış
bilikləri cəlb etməklə, məntiqi vasitələrlə həyata keçirilir.
Struktur-funksional modelləri quran zaman adətən obyekt tərkib hissələrinə,
komponentlərə, elementlərə, yarımsistemlərə bölünməsi nəzərdə tutulan tam bir sistem kimi
nəzərdən keçirilir. Sistemin hissələri ayrı-ayrı məsələlərin həllinin məntiqi və zaman
ardıcıllığını, tabeliliyini təsvir edən struktur münasibətlər vasitəsilə bir-biri ilə bağlanır.
Struktur-funksional əlaqələri müxtəlif növ sxemlər, xəritələr və diaqramlar şəklində
vizuallaşdırmaq məqsədə uyğundur. Belə sxemlərin yardımı ilə tam sistemə münasibətdə
ayrı-ayrı yarımsistemlərin işçi rolunu və vəzifəsini analiz etmək asandır.
Səbəb-nəticə modelləri çox vaxt obyektin davranışının izahı və proqnozlaşdırılması
üçün istifadə olunur. Struktur-funksional modellərdən fərqli olaraq onlar əsasən tədqiq
olunan proseslərin dinamikasının təsvirinə istiqamətləniblər, həm də ki, bu işdə zaman heç
də həmişə aşkar şəkildə nəzərə alınmır. Məsələ ondadır ki, modelin elementlərini bir-birinə
bağlayan səbəb –nəticə münasibətləri hadisə və proseslərin inkişafını zaman daxilində
nəzərdə tutur. Belə modellərin elementləri tədqiq olunan obyektin davranışını təsvir edən
anlayışlar, kateqoriyalar, konseptlər, konstruktlargöstəricilər, indikatorlar və dəyişənlər ola
bilərlər. Məzmunlu səbəb-nəticə modellərinin elementini ― faktor‖ (latınca – faktor –
istehsal edən, yaradan) — yəni tədqiq olunan proses və hadisələrin hərəkətverici qüvvəsi,
səbəbi -adlandırmaq daha yaxşıdır.
―Faktor― termini tədqiqatçının yadına salır ki, obyekt hissələrə və komponentlərə
bölündükdən sonra aşağıdakı əməliyyatların olması zəruridir:
-
əsas qarşılıqlı əlaqələrin üzə şıxarılması;
-
bəzi faktorların dəyişməsinin modelin digər komponentlərinə təsirini müəyyən
etmək;
-
yığılmış mexanizmin tam halda necə işlədiyi və onun tədqiqatçını maraqlandıran
parametrlərin dinamikasını adekvat olaraq təsvir edib- etməyəcəyini anlamaq.
Hadisənin səbəb –nəticə mexanizminin öyrənilməsindən danışan zaman çox vaxt
minimal miqdarda faktorları saxlayaraq artıq olan hər şeyi kənarlaşdırırlar, halbuki onların
qarşılıqlı təsiri öyrənilən obyektin quruluşunu anlamağa və davranışını proqnozlaşdırmağa
imkan verir.
Hadisənin mexanizmindən danışarkən biz diqqətimizi işin mahiyyətinə yönəldərək
nəzərdən keçirilən hadisənin üst qabığından özəyinə, ürəyinə keçirik.‖Mexanizm‖ anlayışı
çox vaxt yaxşı tanış olan və anlanılan bir şeyə (məsələn, mexaniki analoqlara – o cümlədən
sadələrinə - çarx, yelləncək, ling, prujin və s.) müraciət edərək metafora kimi işlədirik.
İstənilən halda mexanizm—öyrənilən obyektin modelidir, buna görə də akademik
T.İ.Zaslavskaya rus cəmiyyətinin transformasiyasının sosial mexanizmini analiz edərək
hesab edir ki, ‖bu mexanizmin öyrənilməsi rus cəmiyyətinin transformasiyasının
hərəkətverici qüvvələrini, qanunauyğunluqlarını, mərhələlərini, əldə olunmuş və
mümkün olan nəticələrini daha dərindən və sistemli şəkildə izah etməyə imkan verə bilər‖
[4, səh.7].
Məsələnin qoyuluşu. Məzmun modelin formul edilməsinin son mərhələsini
məsələnin
qoyuluşu
8
adlandırırlar. Məsələni qoyduqdan sonra modelin tədqiqi,
eksperimentlərin keçirilməsi, zəruri informasiyanın axtarışı mərhələsinin və nəhayət,
mümkün alternativlərin, həllərin işlənib hazırlanmasına və qəti fəaliyyət variantının
seçiminə keçmək olar.
8
Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, bəzən məsələnin qoyuluşunu model qurulması işinin başlanğıc mərhələsi
adlandırırlar, bu mərhələdə tədqiqatın əsas mərhələsinin ilkin olaraq dəqiqləşdirilməsi və detallaşdırılması baş
verir.