-
nəzəriyyə ilə sosial aləm arasındakı uyğunluğu.
Elmi nəzəriyyəyə bir hipotetik – deduktiv sistem kimi standart yanaşmanı Prinston
universitetinin professoru, elmi nəzəriyyəni düşüncə strukturlarının bir ailəsi kimi şərh edən
strukturalist, model konsepsiyasının tərəfdarı olan B. van Franssenin
konstruktiv empirizmi
ilə tamamlamaq daha məqsədə uyğundur. O, hesab edir ki, ―strukturalist yanaşma zamanı
nəzəriyyə müşahidə edilən hadisələrin bir növ ―şertyoj‖ ierarxiyası və ya ―coğrafi xəritəsi‖
kimi bir şey olması aşkar olur, həm də ki, birinci səviyyənin ―çertyojları‖ və ―xəritələri‖
bu hadisələri bilavasitə təkrarlayırlar.
O, yazır: ―Mən, elmi fəaliyyətin hadisələrə adekvat olmalı olan modellərin
qurulmasından ibarət olmasını göstərən mövqeyimi bildirmək üçün ―konstruktiv‖ sifətindən
istifadə edirəm‖ [15, səh.345]. Onun fikrinə görə, nəzəriyyələr və xüsusən də modellər
yararlı olmaq üçün heç də həqiqi olmağa məcbur deyildirlər.
Modelləşdirmə artıq çoxdan təfəkkürün iqtisadi obrazının ayrılmaz elementinə
çevrilmişdir. İqtisadçılar modelləri müxtəlif iqtisadi indikatorlar arasında qarşılıqlı əlaqələri
öyrənməyə imkan verən sadələşdirilmiş nəzəriyyə kimi nəzərdən keçirirlər [10]. ―İqtisadi
model adətən izah etmək istədiyi dəyişənlərə təsir edən çox az sayda faktorları nəzərə alır;
o, insanların davranışı və insanların aralarında seçim etməyə məcbur qaldığı
məhdudiyyətlər haqqında müəyyən ehtimallar edərək bu dəyişənləri bir-biri ilə
əlaqələndirir. İqtisadi model mürəkkəb bir mexanizmin sxematik şəklinə bənzəyir,
hansında ki, müəyyən düymələr basıldığı və linğin dartıldığı zaman nəyin baş verəcəyini
göstərməyə çalışırlar‖ [20, səh.12].
Sosioloji tədqiqatların ümumi şəkildə qəbul olunmuş metodologiyasında
modelləşdirmə hansı rol oynayır? V.A.Yadovun [22] dərs vəsaitində göstərildiyi kimi,
sosioloji tədqiqatın nəzəri-tətbiqi proqramı aşağıdakı metodoloji elementləri əhatə
etməlidir:
1)
problemin
formul edilməsi, tədqiqat obyektinin və predmetinin
müəyyən edilməsi;
2)
Tədqiqat məqsədinin və məsələlərinin
qoyuluşunun müəyyən edilməsi;
3)
Əsas anlayışların dəqiqləşdirilməsi və interpretasiyası;
4)
Tədqiqat obyektinin
ilkin sistem analizi;
5)
İşçi fərziyyələrin inkişaf etdirilməsi.
Proqramın dördüncü mərhələsi ―predmetin obrazını aşkara çıxartmalı, onu aydın
izahlı (eksplikasiya olunmuş), daha dəqiq və müəyyən etməlidir. Predmeti bir növ sistem
analizdən keçirmək lazımdır‖, hansı ki, bu halda obyektə hərtərəfli yanaşmanın sinonimi
kimi başa düşülür [22, səh.56]. ‖Tədqiqat predmetinin ilkin sistem analizi - bu, əslində
tədqiqat probleminin modelləşdirilməsidir‖[22, səh.59].
Nəticədə tədqiqat obyekti ―keyfiyyətcə müxtəlif elementlərə ayrılmış, müəyyən
hipotetik sistemdə vahid şəkildə birləşdirilmiş kimi təqdim oluna bilər‖. İlkin analizin
nəticəsi qrafik sxem şəklində təqdim oluna bilər.
Beləliklə, bu fəslin terminlərində sosioloji tədqiqatın hamı tərəfindən qəbul olunmuş
proqramının dördüncü mərhələsi olan modelin qurulması prosesi-―modelləşdirmə‖
adlandırıla bilər.
Müasir sosioloji nəzəriyyədə getdikcə genişlənən böhranı nəzərə alaraq demək olar
ki, məhz model yanaşması nəzəri və tətbiqi sosioloji tədqiqatları birləşdirə bilər. Ayrı-ayrı
dəyişənlərin fraqmentar analizinin əvəzinə onların qarşılıqlı əlaqəsinin, yəni modelin
nəzərdən keçirilməsi - yanaşmanın tamlığını təmin edə bilər, belə ki, model şərtsiz olaraq
müəyyən tamlıq
dərəcəsinə malikdir və o, bu mənada sistemdir.
4.2. Modellərin tipologiyası və onların qarşılıqlı əlaqəsinin sxemi
Modellərin təsnifatı üçün bir əsas olaraq çox vaxt onların formul edildiyi dil növü
götürülür:
-
məzmunlu model
təbii dildə formul edilir;
-
formal model bir və ya bir neçə formal dildə (məsələn, riyazi nəzəriyyə və ya
proqramlaşdırma dillərində) ifadə olunur.
Təbiət elmləri sahəsində çox vaxt ancaq riyazi modelləşdirməni qəbul edirlər, ancaq
humanitar sahədə daha çox məzmunlu modellərdən istifadə olunur—bizim bu tədris
vəsaitimizin əsas hissəsi məhz onlara həsr olunmuşdur. Müxtəlif tiplərdən olan modellərin
qarşılıqlı münasibətini əsaslandırmaq üçün şəkil 4.1 nəzərdən keçirək.
Hər bir model sonucda reallığın fraqmenti olan obyektin modelidir (verilmiş sxemdə
yuxarı səviyyə). Obyekti müşahidə edən individ* fikrində onun müəyyən bir xəyali obrazını
yaradır - biz onu koqnitiv model adlandıracayıq. Hazırki halda koqnitoloqlar koqnitiv
model dedikdə obyekt ilə qarşılıqlı təsir modelini nəzərdə tutaraq həm də ―mental― model
terminindən istifadə edirlər. Bir sıra elmi işlərdə ―mental model‖ termini individə aid edilir,
‖koqnitiv model‖ termini isə koqnitiv sistemlərin digər modellərinin təsviri zamanı istifadə
olunur. ‖Koqnitiv‖ və ―mental‖ model terminləri hələlik sabit traktovkaya malik deyildirlər,
bu da koqnitologiyanın həddindən çox gur inkişaf templəri və fənnlərarası xarakteri ilə
izah olunur.
Şəkil
4.1.
Model
tipləri
Ümumi
halda
individin yerində hər
hansı
bir
koqnitiv
sistemin adı çəkilə bilər.
Obyektin
koqnitiv
modelini
formalaşdırarkən
individ bir qayda olaraq
müəyyən,
konkret
suallara cavab verməyə
çalışır, buna görə də
obyektin daha kompakt
və
lakonik
təsvirini
almaq məqsədilə sonsuz
olan
mürəkkəb
reallıqdan
lazım
olmayan hər şeyi siyirib
atır. Obyektin koqnitiv modeli fərdin ―dünya mənzərəsinin‖ — onun davranışının,
istiqamətlənmələrinin, dəyərlərinin, maraqlarının xüsusiyyətləri əsasında formalaşır. § 3.2-
də verilmiş koqnitiv xəritələr koqnitiv modellərə nümunə ola bilərlər.
Modelləşdirmənin növbəti mərhələsi – məzmun modelin qurulmasıdır. Bu zaman
iddia etmək olmaz ki, bu model koqnitiv modelin sadəcə olaraq verballaşmış kopiyasıdır.
Məsələ ondadır ki, koqnitiv modeldə elə elementlər ola bilər ki, fərd onları formul etməyi
bacarmasın və ya bunu etmək istəməsin. Bundan başqa, əks situasiyanın da ola bilməsi
mümkündür. Əgər məzmunlu model bir başqası tərəfindən formul edilibsə və ya kollektiv
yaradıcılıq məhsuludursa, onda modelin ayrı-ayrı elementlərinə münasibətdə onun
interpretasiyası, anlanma səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif variasiyalarda ola bilər.
Məzmun modelin qurulması obyektin davranışı haqqında yeni informasiya əldə
etməyə, digər analiz üsulları vasitəsilə aşkara çıxarılması mümkün olmayan qarşılıqlı əlaqə
və qanunauyğunluqları aşkara çıxarmağa imkan verir. 3-cü fəsildə verilmiş koqnitiv
xəritələr əks əlaqə konturlarının fəaliyyətini qiymətləndirməyə və obyektə müxtəlif
təsirlərin nəticələrini proqnozlaşdırmağa imkan verir.