Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
tipologiya əlbəttə ki, tam deyildir. Dəyişikliklər səviyyəsini E.Vallerstaynın dünya sistemi konsepsiyası ilə tamamlamaq lazımdır. Cədvəl 5.1. miqyas Xırda dəyişikliklər Marginal dəyişiklik lər Qlobal dəyişikliklər Inqilabi dəyişiklik lər Dəyişikliklərin istiqaməti Tənəzzül Tərəqqi Müvəqqəti dəyişiklik Ildən az olan qısamüddətli dəyişikliklər 1-5 illik ortamüddətli dəyişikliklər 5 ildən artıq olan uzunmüd dətli dəyişiklik lər Dəyişiklik dərəcəsi Fərd, qrup, təşkilat, institut, cəmiyyət Sosioloji tədqiqatlarda zorakı və könüllü, ilk vəziyyətinə dönmə qabiliyyəti olan və olmayan dəyişikliklər nəzərdən keçirilir. Dəyişikliklər planlaşdırılmış və ya planlaşdırılmamış, anlanan və ya anlanmayan ola bilərlər. Təşkil olunmuş dəyişiklikləri kortəbii özünütəşkiletmə proseslərinin təsiri altında yaranan dəyişikliklərdən fərqləndirmək daha məqsədəuyğundur. Qlobal nəzəriyyələri yaradan zaman sosioloqlar sosial dəyişikliklərin bir-iki aparıcı (əsas) səbəbini aşkara çıxartmağa çalışırlar. Amma, sosial proseslərin realistik mpodellərinin qurulması bir qayda olaraq multi-kazual yanaşmanı və qarşılıqlı olaraq bir- biri ilə bağlı olan səbəblər şəbəkəsinin uçotunu tələb edir. Sosial dəyişikliklərin səbəblərinin əsas tiplərini sadalayaq: 1. Təbii səbəblər – resursların tükənməsi, ətraf mühitin çirklənməsi, kataklizmlər; 2. Demoqrafik səbəblər - əhalinin sayının enib-qalxması, əhali artıqlığı, miqrasiya, nəsillərin bir-birini əvəz etməsi prosesi; 3. Mədəniyyət, iqtisadiyyat sahəsində dəyişikliklər, elmi-texniki proses. 4. Sosial – siyasi səbəblər – münaqişələr, müharibələr, inqilablar, islahatlar. 5. Sosial – psixoloji səbəblər – öyrəşmək, doyub bezmək, yenilik həvəsi, aqressivliyin artması və s. Sosial dəyişikliklərin sadaladığımız səbəbləri adı gedən sosial sistemə münasibətdə həm daxili, həm də xarici səbəblər ola bilərlər. P.Sorokin hesab edirdi ki, sosial dəyişikliklərin əsas səbəbləri məhz daxili, immanent dəyişikliklər prinsipində deyilir: ―Sosial-mədəni sistem yarandıqdan sonra onun təbii ―normal‖ inkişafı, həyat yolunun forma və fazaları əsasən sistemin özü tərəfindən müəyyən olunur...‖(10, vol. 4. p. 602). Xarici cəhətlər sistem daxili prosesləri yavaşıda və ya sürətləndirə bilərlər və nəhayət tam məhv edə bilərlər, amma sistemə qoyulmuş inkişaf proqramını dəyişmək iqtidarında deyildirlər. Sistem öz təkamülünü öz –özünə determinasiya edir ki, bu da Sorokinin rəyinə görə azad inkişafa ekvivalentdir. Xarici qüvvələrin təsirini hesaba almaq zəruridir, amma onların təsiri sistemin inkişaf fazalarının ardıcıllığını dəyişdirmək iqtidarında deyil. Beləliklə, hər bir sosial-mədəni sistem öz həyat siklinə malikdir, hansı ki, inkişafın bir neçə mərhələsinə, dövrəsinə, fazasına bölünə bilər. Sistemin inkişaf fazlarının bir-birini əvəzetməsini bəzən sistem vaxtı adlandırırlar. Aydındır ki, faza zamanın ölçülməsi üçün keyfiyyət vahiddir. Fazaların miqdarı, onların sürəkliliyi tədqiqatçının seçdiyi tipologiyadan və məsələlərdən asılıdır. Amma, hətta kəmiyyət dəyişəni – təqvim vaxtı – sosial proseslərdə keyfiyyət xarakteristikaları əldə edir. Sosial zaman adlandırılan şey sosial təcrübənin təşkili formasıdır, o, həm sürətlənə, həm də yavaşıya, gələcəyə və ya keçmişə istiqamətdən asılı ola bilər. Bəzi vaxt qızıl qiymətindədir, bəzi vaxt isə sadəcə ―öldürmək‖ lazım gəlir. Sosial dəyişikliklərə zəruri olan tempin seçimi az tədqiq olunmuş problemdir, dəyişikliklərin tempini sürətləndirmək və yavaşıtmaq, qeyri-bərabər və konsentrasiya olunmuş şəklə salmaq olar. Dəyişikliklərin tempi anlayışı ilə sosial sistemlərin və sosial toqquşmaların intertlilik kateqoriyaları bağlıdır, 5.2. Sosial proseslərin əsas formaları Sosioloq konkret sosial prosesin onu maraqlandıran xarakteristikalarını müşahidə edərək prosesin gedişini əyani olaraq qrafik şəklində təsəvvür edə bilər. Adətən bu hallarda ikiölçülü qrafiklərdən istifadə olunur, həm də ki, absis oxu üzrə vaxtı, ordinat oxu üzrə isə dəyişənin qiymətini, xarakteristikaları, bu sistemin davranışını təsvir edən dəyişənin, xarakteristikanın, göstəricilərin, indikatorun və ya faktorun qiyməti qeyd olunmalıdır. Şəkil 5.1.-də S göstəricisinin t-vaxtından xətti asılılığı L1 trayektoriyası göstərilmişdir. Şəkil 5.1.- də verilmiş qrafikdə t – vaxtının artması ilə S göstəricisinin qiymətinin xətti, bərabər şəkildə nümayiş olunur. Qeyd edək ki, Sorokinin göstərilmiş ideyaları U.Maturanın indi dəbdə olan baxışlarına çox yaxındır. L 2 düz xəttinin trayektoriyası S göstəricisinin bərabər şəkildə azalması prosesini göstərir. Asan olsun deyə növbəti şəkillərdə ancaq yüksəliş proseslərini təsvir edəcəyik, çünki tənəzzül trayektoriyalarını analoji olaraq qurmaq çox asandır. Aydındır ki, hər hansı bir göstəricinin xətti yüksəlişi və ya qiymətinin aşağı düşməsi əbədi davam edə bilməz (məsələn, bir çox indikatorlar üçün mənfi qiymətlərin heç bir mənası yoxdur). Buradan belə nəticə çıxır ki, nəzərdən keçirdiyimiz zaman intervalının hüdudlarından kənarda prosesin sürəti yavaşımalı və ya sürətlənməlidir və trayektoriya artıq xətti olmamalı, daha mürəkkəb, qeyri-xətti xarakter olmalıdır. Xətti modellərdə qalır, amma qeyri-xətti proseslərin gedişinin sürəti isə dəyişir. Sosial – mədəni proseslərin dərin analizi təkcə verilmiş göstəricinin mütləq qiymətlərinin dəyişməsinin öyrənilməsini deyil, həm də dəyişmələrin sürətini izlənməsini də nəzərdə tutur. (şəkil 5.2.) (Təkcə S(t) – nin deyil, onun törəməsinin də funksiyalarını tədqiq etmək zəruridir). Biz gizlində hesab edirdik ki, S göstəricisi kəmiyyət dəyişənidir, amma bu heç də mütləq deyildir. Sosial proseslərin gedişini xarakterizə edən bir çox dəyişənlər keyfiyyət dəyişənləridir, amma onların da trayektoriyaları qrafik şəkildə təsvir oluna bilər. Bundan başqa, bir çox kəmiyyət dəyişənləri keyfiyyət tərkibinə malikdirlər. Hətta rəsmi statistikanın məlumatlarında ekspert rəyləri əsasında alınmış informasiya da ola bilər. Sosial sistemin inkişafının müxtəlif mərhələlərinin, dövrlərinin, frazalarının bir-birini əvəz Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|