Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Excel elektron cədvəlinin köməyi ilə sistemin tədqiqinin bütün prosesinin ―siçanın‖ bir dəfə basılması ilə necə həll edəcəyini göstərək. Exceli işə salaq. Açılmış pəncərədə cədvəl görünür. A1 xanasına y 1 =5 qiymətini, B1 xanasına əmsalın qiymətini а=0,0005 və C1 xanasına M=1000 (cədvəl 12.1) 21 yazaq. А В С D E 1 5 0,0005 1000 2 3 ... Cədvəl 12.1 Excel pəncərəsinin fraqmenti (12.2)-də formulu A2 xanasına bu şəkildə daxil edək: =A1+B$1*A1(C$1-A1) (12.3). Exceldə formul ―=‖ nişanından başlanmalıdır, yəni tənliyin ancaq sağ tərəfi daxil edilməlidir (12.2). Burada y 1 , a, M simvollarının yerində uyğun qiymətlərin saxlanıldığı xanaların yerində uyğun qiymətlərin saxlanıldığı xanaların ünvanları göstərilmişdir 22 . Yada salaq ki, formulun daxil edilməsini başa çatdırmaq üçün ―Enter‖ klavişini basmaq lazımdır, bundan sonra A xanasında bu formul üzrə hesablamaların nəticəsi 7,4875 – görünəcəkdir. Formulun özü isə xanada qalacaqdır, onu cədvəlin üzərində yerləşən formul xəttində görmək olar. Indi isə formulun artırılması ilə məşğul olaq. Bunun üçün kursoru A2 xanasının aşağı sağ küncünə elə daxil etmək lazımdır ki, o qara xaça çevrilsin və ―siçanın‖ sol düyməsini basmaqla onu A20 xanasına kimi dartıb aparmaq lazımdır. A sütunu rəqəmlərlə dolacaq. Kursoru istənilən xanaya, məsələn A3-ə keçirməklə əmin oluruq ki, t=3 halında formul xəttindəki ifadə (12.2) tənliyinə tam uyğundur. Eyni şey avtomatik olaraq A4-dən A20-yə qədər bütün xanalarda baş verir. Qeyd edək ki, ancaq A sütununun ünvanları dəyişir, B1 və C1 xanalarının ünvanları dəyişməz qalır. Bu ona görə baş verir ki, biz bu xanaların ünvanlarını $ nişanı ilə fiksasiya etmişik (üfiqi istiqamətdə artırma zamanı ünvanı fiksasiya etmək üçün $ nişanını hərfin qarşısında qoymaq lazımdır, məsələn $B1, absolyut fiksasiya da mümkündür - $B$1). Rəqəm sırasını qrafikin köməyi ilə öyrənmək daha yaxşıdır. A1-dən A20-yə qədər xanaları ayırıb qeyd edək. ―Diaqram ustasını‖ çağıraq. ―Qrafik‖ tipli diaqramı seçək və Excel məntiqi S şəklli əyrini quracaq. Bununla hazırlıq işləri başa çatır. Zəruri vərdişləri qazanmaq üçün bütün prosedur cəmi 1 dəqiqə çəkir. Ilkin materialı kompyuterə daxil etdikdən və qrafik qurdurdan sonra tədqiqatın ən maraqlı və ən mühüm mərhələsi başlanır. A1 – xanasında ilkin qiymətlər və ya B1 və C1 xanalarında əmsalların qiymətlərinin dəyişməsi halında həmin saniyə ekrana qrafiki yeni variantı gələcəkdir. Indi modelin parametrlərinin prosesin dinamikasına hansı şəkildə təsir etdiyini artıq anlamaq, intuiktiv olaraq hiss etmək olar. Müxtəlif ilkin məlumatları bu modelə daxil etməklə eksperimentlər aparın və əmin olun ki, ilkin məlumatları dəyişmək mümkün olduğu kimi, modelin özünü də yeni formulu A2 xanasına yazmaqla asanlıqla dəyişmək olar. İndi tənlik nə qədər mürəkkəb olursa olsun, onun həlli sizin üçün problem olmayacaqdır. Məntiqi modelin ümumiləşdirilməsi. Məntiqi tənlikdə a və M parametrləri konstantalar kimi nəzərdə tutulur, amma, istifadə etdiyimiz yanaşmada daha mürəkkəb 21 Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, Excelin konkret istiqamətlərini və versiyaları komandaları başqa yerə köçürmə, vergüllərin yerində nöqtələrin işlədilməsi və s. nəticəsində bir qədər fərqlənə bilirlər. 22 $ işarəsi xananın ünvanını fiksasiya edir. Bunun nəyə lazım olduğunu növbəti şərhlərdən aydın olacaqdır. halların da tədqiqini həyata keçirmək o qədər də çətin deyil. Əgər a və M parametləri xətti olaraq zamandan asılıdırlarsa, onda onların qiymətlərini artırma imknalarından istifadə edərək B və C sütunlarına daxil etmək lazımdır. A2 xanasındakı çıxış formulunda $ nişanını silək və bu formulu yenidən A2-dən.., A20-yə qədər artıraq. Sonra A və C sütunları üçün və B sütun üçün isə ayrıca qrafiklər quraq. Parametrlərin dəyişməsinin sistemin davranışına təsirini öyrənmək üçün interaktiv qrafikin imkanlarından istifadə edək. M parametrinin qrafikinə siçan ilə vurduqdan sonra qara nöqtə - marker əmələ gələcək. Əgər markerə kursoru yaxınlaşdırsaq o, şaquli ox formasını alacaqdır. Indi sıçanın sol nöqtəsinə basmaq və qrafiki yuxarı və aşağı çəkmək olar. C sütununda M qiyməti avtomatik olaraq dəyişəcək və A sütunundakı formullar yenidən hesablanacaqdır. Sonra A sütunundakı dəyişikliklər uyğun qrafikdə əks olunacaqdır. Anoloji olaraq bilavasitə diaqramın üstündə y 1 qiymətinin ilkin qiymətini müxtəlif şəkildə göstərmək olar. Bütün proses bir səviyyədə baş verir və tədqiqatçıya modelin sabitliyini, mümkün xarici təzyiqlərin təsirini qiymətləndirməyə, nəzərdən keçirilən proseslərin, müxtəlif inkişaf ssenarilərini analizdən keçirməyə imkan verir. İkonoloji modelləşdirmənin təklif olunan metodikası sosioloqlara ―sərt‖ riyazi modellərdən daha realist ―yumşaq‖ modellərin öyrənilməsinə keçməyə imkan verir. Həqiqətən, a və M xətti funksiyalarının əvəzində istifadəçi uyğun olan qrafikdə sadəcə olaraq nöqtələrin yerini dəyişməklə (onların analitik növünü bilmək lazım deyil) istənilən funksiyaları təsvir edə bilər. Bu yanaşmada təsadüfi faktorların təsirinin gecikmə effektinin nəzərə alınmasının çox da çətin olmadığı aşağıda göstəriləcəkdir. Bir yox, bir neçə tənliklə təsvir olunan sistemlərin də tədqiqi heç bir çətinlik yaratmır. Amma, siz sistemi idarə etməyi öyrəndikdə daha çox ləzzət alacaqsınız. Müəyyən bir tamda sistemin davranışı sizi qane etməsə, sadəcə olaraq sizi qane etməyən rəqəmləri silə bilərsiniz. Zəruri olan dəyişiklikləri düşünəndən sonra sistemin davranış mexanizmini korreksiya edək və hesablamaları bu yerdən (t sətrindən) davam edək. Modeldə gecikmə effektini necə hesaba almalı. Gecikmə uçotunun (və ya zaman laqının) tamamilə elementar olduğundan əmin olmaq üçün hələ XIII əsrdə italyan alimi Fibonaççi tərəfindən təklif olunmuş dovşanlar haqqında məşhur məsələni nəzərdən keçirək. ―Kimsə bir cüt dovşanı hər tərəfdən hasarlanmış bir küzə salır ki, onların bir ildə nə qədər doğub-artacaqlarını hesablasın. Dovşanların təbiəti elədir ki, bir cüt dovşan bir aydan sonra dünyaya bir cüt bala gətirir, balalar anadan olduqları 2 ay sonra balalaya bilərlər‖. Bir cüt dovşanı t ayında F t kimi qeyd edək. Dovşan cütlərinin sayının aşağıdakı nisbətə tabe olduğundan asanlıqla əmin olmaq olar: Şəkil 12.4 Dovşançılığın dinamikasını necə qiymətləndirmək olar? Təklif olunan metodikadan istifadə edək. Excelə F 1 , F 2 kimi ilkin məlumatları (12.4) və formulu daxil edək. 12.2 cədvəlindən göründüyü kimi, A1 və A2 xanalarında məsələnin ilkin şərtləri qeyd olunmuşdur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|