Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

sistemlərin  kompyuterlə  modelləşdirilməsi  üçün    xüsusi    proqramlaşdırılma  dili 
(DYNAMO) və bir sıra ixtisaslaşdırılmış paketlər hazırlanmışdır. 
Massaçuset  texnoloji  institutunda  (Kembric,  ABŞ)  Forresterin  rəhbərliyi  altında 
Amerika iqtisadiyyatının inkişafını imitasiya edən milli model yaradıldı. Modelin  girişinə 
ekzogen zaman sıraları daxil edilmir, onun davranışı endogen faktorların qarşılıqlı təsiri ilə 
tam şəkildə müəyyən olunur. Modelin davranışında 3-7 illik periodu olan siklləri, Kuznes 
sikllərini,  Kondratyev  dalğalarını  müşahidə  etmək  olar,  amma,  xüsusi  olaraq  vacib  olanı 
odur  ki,  müxtəlif  perioddan  olan  dalğaların  qeyri-xətti  qarşılıqlı  təsir  effektini  aşkara 
çıxarmaq mümkün olur. Belə ki, iqtisadiyyatın 1982-ci ildə biznesmenlər və hökümət üçün 
gözlənilməz  olan  kəskin  tənəzzülünü  və  onun  ardınca  təəccüblü  şəkildə  sürətli  bərpasını 
Forrester onunla izah edir ki, iqtisadiyyat Kondratyev dalğasının maksimum nöqtəsində və 
ya  tənəzzülün  ilkin  dövründə  olanda  iş  siklləri  öz  amplitudasını  kəskin  şəkildə  artırır. 
Kondratyev dalğasının yüksəliş peripdunda iş sikllərinin amplitudu xeyli az olur, bu 1945-
1965-ci ilin məlumatları ilə təsdiq olunur. 
Modelləşdirmənin  praktikası  göstərir  ki,  qeyri-xəttiliyin  geniş  istifadə  olunması 
parametrlərin qiymətlərinin variasiyalarına münasibətdə modelin sabitliyini çox vaxt təmin 
edir. Forrester iddia edir ki,  belə situasiya sosial  sistemlər üçün tipikdir. Əgər real  sistem 
sabitdirsə,  onda  model  də  məhz  belə  olmalıdır.  Parametrlərin  konkret  qiymətlərinə  qarşı 
real  sistemlərin  qeyri-həssaslığının  xeyrinə  olan  arqument  Forrestin  rəyinə  görə  müxtəlif 
mədəniyyətləri,  ideoloii  xüsusiyyətləri  olan  ölkələrin  üzləşdiyi  iqtisadi  problemlərin 
oxşarlığıdır. Forrester hesab edir ki, qeyri-xətti dünyada sosial elmlər sahəsində ixtisaslaşan 
alimin fəaliyyəti nəzəriyyəçi fizikin və ya  riyaziyyatçının deyil, mühəndisin və ya həkimin 
peşəsinə  yaxın  olmalıdır.  Göründüyü  kimi  sistem  dinamikasının  ən  məşhur  modeli  
D.Medouzun  (5)  rəhbərliyi  altında  Massaruets  texnoloji  institutnun  bir  qrup  tədqiqatçısı 
tərəfindən  işlənib  hazırlanmış  dünya  inkişaf  modelidir  (MİR-3).  Bu  model  bütövlükdə 
dünya,  dövlət,  büyük  region  kimi  sistemlərin  uzunmüddətli  inkişaf  tendensiyalarının 
öyrənildiyi  qlobal  modelləşdirmə  sahəsinə  aiddir.  Qlobal  modellərdə  bir  qayda    olaraq 
iqtisadi,  demoqrafik,  ekoloji,  sosial  və  texnoloji  inkişaf  faktorlarının  qarşılıqlı  əlaqəsi 
nəzərdən keçirilir.  
Medouzun  qrupu  1900-cü  ildən  2100-cü  ilə  kimi  qlobal  inkişafın  bütün  mümkün 
yollarını  analiz  etmişdir.  Bu  modelin  çərçivəsində  gedən  hesablamalar  təkrar  əmələ 
gəlməyən məhdud resursların tükənməsinin səbəb olacağı böhranın qaçılmazığını göstərdi. 
Böhran  sənaye  istehsalının  kəskin  aşağı  düşməsinə,  kənd  təsərrüfatına  qoyulan 
investisiyaların  azalmasına  səbəb  olur.  Böhranın  inkişafı  ərzaq  məhsullarının  istehsalının 
azalmasına və tibbi xidmətin pisləşməsinə səbəb olur, bu da öz növbəsində ölüm hallarının 
artmasına  və    planetin  əhalisinin  sayının  azalmasına  səbəb  olur.  Əsas  parametrlərin 
dəyişməsi  ilə  bağlı  olan  hesablama  eksperimentləri  göstərdilər  ki,  həllərin  keyfiyyətli 
mənzərəsi  kifayət  qədər  sabitdir  (burada  dəyişilən  ancaq  böhranın  faktorlarının  xüsusi 
çəkisidir - ərzaq məhsullarının çatışmaması, ətraf mühitin çirklənməsi). 
MİR – 3 modelinin işləyib hazırlayanlar hesab edirlər ki, katastrofadan qaçınmağın 
yeganə imkanı əhalinin sayının və sənaye kapitalı həcminin sabitləşməsidir. Bundan başqa, 
1975-ci  ildən  başlayaraq,  əhalinin    hər  nəfərinə  düşən  resurslardan  istifadəni  8  dəfə 
azalması  və  ətraf  mühitin  zəhərlənməsinin  mənşəsi  4  dəfə  ixtisas  olunması  zəruridir.  Bu 
tövsiyyələrin yerinə yetirilməsi zamanı sistem ―qlobal tarazlıq‖ səviyyəsinə çıxır. 
Nəzəri  və  tətbiqi  məslələrin  geniş  spektrinin  həlli  üçün  sistem  dinamikası 
metodlarından istifadə edilməsinin 35 illik dövrünün nəticələrini analiz edərək C.Forrester 
qeyd  edir  ki,  uğur  sosial  proseslərin  modelləşdirilməsinin  rolunu  düzgün  anlamasından 
birbaşa asılıdır. Sistem dinamikası paradiqmadır, yəni sosial reallığın öyrənilməsi üçün yeni 
üsuldur.  Sistem  dinamikasının  məqsədi  koqnitiv  (mental)  modellərin  imkanlarının 
güclənməsi,  genişlənməsidir  (19,  səh.  216).  Sosial  problemlərin  həllinə  aid  intuitiv 
yanaşmalar  sosial  sistemlərin  və  ətraf  mühitin  artan  çətinlikləri  şəraitində  qəbuledilməz 

---

olurlar.  Elə  riyazi  yanaşmalar  da  sosial  dünyanın  mürəkkəbliyinin  öhdəsindən  gələ 
bilmirlər.  Sistem  dinamikasında  istifadə  olunan  modellər  komputer  modelidir,  onların 
köməyi  ilə  mürəkkəb  sistemlərin  davranışının  imitasiyası  həyata  keçirilir.  Model  ilə 
eksperimentlər keçirmək mürəkkəb sistemlərin davranışının daha dərindən anlanmasına və 
gözlənilməz    nəticələrin  (o  cümlədən  katastrofaların)  baş  verməsini  bəzən 
proqnozlaşdırmağa imkan verir. Amma modelləşdirmə real  faydanı  ancaq model effektiv, 
səriştəli kommunikasiya vasitəsi olanda verir. Forresterin nöqteyi nəzəri ilə razılaşaraq qeyd 
edək  ki,  sosial  proseslərin  modelləşdirilməsinin  rolunun  belə  anlanması  ancaq  son  illər, 
koqnitiv yanaşmanın inkişafı sayəsində mümkün olmuşdur. 
Məsələlər və tapşırıqlar. 
1. Excelin köməyi ilə formulun tələb etdiyi funksiya qrafikini necə qurmaq olar? 
2. §5.2-də olan funksiyanın davranışını əmsalların qiymətini variasiya edərək tədqiq 
edin. 
3. Riçardsonun modelini fərq tənliklərinin dilində formalaşdırın. Həllərin davranışı 
Excelin yardımı ilə analizdən keçirin. 
4. Riçardsonun modelində gecikmə effektini nəzərə almağa çalışın. 
5.  Təsadüfi  xarici  faktorun  Riçardson  modelinin  davranışına  təsirini  necə 
modelləşdirmək olar? 
6. hansı  tənliklər sosial proseslərin gedişini daha dəqiq təsvir edirlər: fərq tənliklət 
və ya differensial tənliklər? 
7.    Siz  necə  hesab  edirsiniz,  bu  fəsildə  nəzərədən  keçirilmiş  modellər  sosial 
sistemlərin təkamülünün təsvirini makrosəviyyədə verirlər və ya  mikrosəviyyədə verirlər? 
Ədəbiyyat 
 
1. Арнольд В.И. "Жесткие" и "мягкие" математические модели // Математическое 
моделирование социальных процессов. M.: МГУ, 1998. С.29-51. 
2.  Бородкин  Л.И. Моделирование  взаимодействия  в  системе  "народ-
 правительство":  модификация  модели  Вайдлиха//  Математическое  моделирование 
исторических процессов. M., 1996. С. 122-142. 
3. Вольтерра В. Математическая теория борьбы за существование. M., 1976. 
4. Гаврилец Ю.Н., Ефимов В.А. Изменения предпочтений индивидов в социальной 
среде// Экономика и математические методы. 1997. №2. С. 76-93. 
5.  Геловани  В.А.,  Пионтковский  А.А.,  Юрченко  В.В. О  задаче  управления  в 
глобальной модели WORLD-3. M., 1975. 
6.  Долголаптев  В.Г. Работа  в  Excel  7.0  для  Windows  95  на  примерах.  M.:  Бином, 
1995. 
7. Иваницкий Г.Р. На пути второй интеллектуальной революции// Техника кино и 
телевидения. 1988. № 5. С. 33-39. 
8. Налимов В.В., Мульченко З.М. Наукометрия. M., 1969. 
9.  Паповян  С.С. Математические  методы  в  социальной  психологии.  M.:  Наука, 
1983. 
10.  Плотивский  Ю.М. Математическое  моделирование  динамики  социальных 
процессов. M.: МГУ, 1992. 
11. Плотинский  Ю.М. Иконологическое  моделирование  -  новый  инструмент 
социологов//Социологические исследования. 2000. № 5. С. 116-122. 
12.  Ризниченко  Г.Ю.,  Рубин  А.Б. Математические  модели  биологических 
продукционных процессов. M.: МГУ, 1993. 
13. Саати Т.Л. Математические модели конфликтных ситуаций. M., 1977. 
14. Сергазин Ж.Ф. Введение в социальное моделирование. Л., 1991. 
15. Тихомиров Н.П. и др. Моделирование социальных процессов. M., 1993. 
16. Трахтенгерц Э.А. Компьютерная поддержка принятия решений. M., 1998. 

---