Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

lərə  pul  yardımı  təhdidləri  ilə  məktublar  gön- 

dərirdilər.  “Hnçak”  qəzeti  özünün  1890-cı  ilin 

martmda  çıxan  9-cu  saymda  ermənilərin müs- 

təqillik  mübarizəsinə  kömək  etməyənlərin  öl- 

dürüləcəyini  yazmışdı.  “Hnçak”  Partiyasımn 

Rusiyamn  və  Avropanm  xalqçı  qruplan  ilə 

bağlıhğım  qeyd  edən  erməni  tədqiqatçısı  Meri 

Koçar  qeyd  edir ki,  erməni  milli  azadlıq  hərə- 

katma  terrorçuluqla nəyəsə  nail  olmaq  ideyası 

bu  təşkilatlarm  təsirindən  yaranmışdır  və 

Hnçak  öz  fəaliyyətində  terroru  istisna  etmirdi. 

O, qeyd edirdi:  “Bir tərəfdən xalqçılann terror- 

çu fəaliyyəti, bu vasitələrin Ermənistana yayıl- 

ması  və  onun Türk despotizminə  qarşı  istifadə 

edilməsi,  digər tərəfdən bu ideologiyanm mark- 

sizmin  əsaslanna  təsir  etməsi,  “Hnçak”  Parti- 

yasınm  ilkin  proqrammda  nəzərdə  tutulanlar 

idi”.  1887-ci ildən çıxan “Hnçak” qəzetində də 

bu  ideyalar  yayılmağa, 

təbliğ  edilməyə 

başlamışdı.  Bütün bunlarm özü də sübut edirdi 

ki,  “Hnçak”  terrorçu  bir  təşkilat  kimi  ortaya 

çıxmışdı.  Partiyanm  1888-ci  ildə  dərc  olunan 

proqrammda  da  terrorizm  mübarizə  vasitələ- 

rindən biri  kimi  göstərilirdi.  Proqramda nəzər- 

də  tutulurdu  ki,  “Türkiyədə  silahlı  üsyanla 

mövcud quruluşu dəyişdirmək və  “Türkiyə Er-

64

mənistanı”m inqilabçı -  qeyri-sabit regiona çe- 

virmək” əsas məqsəd idi.  Müstəqillik əldə  edil- 

mədiyi  təqdirdə  Türkiyə  Ermənistanm  başqa 

bir  ölkənin  “tərkibinə  keçməsinə  nail  olmaq”. 

Əlbəttə,  həmin  ölkə  Rusiya idi  və  buradan  er- 

mənilərə pul və silah yardımı gəlirdi.

Meri  Koçar  Özünün  “Erməni-türk  ictimai- 

siyasi  münasibətləri  və  erməni  məsələsi”  adlı 

kitabında  “Hnçak”  partiyasımn  üç  mübarizə 

üsulundan  damşır.  Onlardan  birincisi  təbliğat, 

ikincisi  təşviqat  və  üçüncüsü  terror  olduğunu 

qeyd  edən müəllif ona milli-azadhq  mübarizə- 

si donu geyindirmək istəyir, müəllif danmır ki, 

insanlığa qarşı cinayət işlətməyi öz proqramm- 

da  rəsmiləşdirmişdi.  Partiyanm  praktik  fəaliy- 

yətində  əsas  faktor  olan  terrora  görün  necə 

haqq  qazandmlır:  “Terrorun  məqsədi  xalqı 

əzilməkdən  qorumaq,  onun  ruhunu,  inqilabi 

ovqatmı  aşağı  salmaq,  qorxu  yaratmaq)  Bütün 

bunlara nail olmaq üçün türk və  erməni yüksək 

administrativ postlarda  çalışan  iki  millətin nü- 

mayəndələri,  bir-birinə  banşmaz  düşmən  et- 

mək  lazımdır,  satqm  və  agentləri  məhv  etmək 

gərəkdir”.  Bu,  “Hnçak” partiyasmm proqramm- 

dan  gətirilən  sitatlar  qarşıya  belə  bir  məqsəd 

qoyan partiyanm necə  fəaliyyət göstərəcəyi  isə

65

---

məlum  idi.  “Hnçak”  partiyası  öz  proqramında 

bu  sözləri  yazmaqla  kifayətlənmirdi.  Bu məq- 

sədlərin həyata keçirilməsi  üçün partiya nəzər- 

də tuturdu:

-  sırf terrorçuluq  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan 

təşkilatm formalaşmasmı;

-  kəndlilər  arasmda  geniş  fəaliyyət  imkanı 

olan inqilabi təşkilatm formalaşmasmı;

-  fəhlələr  arasmda  inqilabi  təşkilatm  yara- 

dılmasım;

-  həm  kəndli,  həm  də  fəhlə  təşkilatlannın 

hərbi-inqilabi təşkilata çevrilməsini.

“Daşnaksutyun”  partiyası  barədə  də  dövrün 

mətbuatında  eyni  şərhlər  verilmişdir.  Yenə  də 

bir erməni müəllifindən sitat:  “Komitənin (Daş- 

nak  komitəsi  nəzərdə  tutulur)  proqramı  üsyan 

yolu  ilə  “Türkiyə  Ermənistanı”na  siyasi  və  iq- 

tisadi  azadlıq  qazandırmaq  idi.  Komitənin 

1892-ci ildə keçirilən Baş Məclisində qərarlaş- 

dırılan proqramın  8-ci maddəsi  “hökumət üzv- 

lərini  öldürmək,  sərvətlərini  isə  dağıtmaq  və 

talamaq idi”.

1877-78-ci  illər  rus-türk  müharibəsindən 

sonra  siyasi  vəziyyət  ermənilərin  xeyrinə  də- 

yişməməsi  də  erməni  təşkilatlannı  fəallaşdır- 

mışdı.  Bu müharibədən  sonra  Türkiyə  özünün

66

tarixi  ərazisi  olan  Qars  vilayətini  bütünlüklə 

itirdi,  Qars  1918-ci  ilə qədər Rusiya əsarətində 

qaldı.  Bundan  əlavə,  Berlin  müqaviləsinə 

(1878)  görə,  Osmanlı  dövləti  öhdəsinə  götü- 

rürdü  ki,  “eraıənilərin  yaşadıqları  vilayətlərdə 

islahat  aparacaq,  bu  sahədə  tədbirlərin  həyata 

keçirilməsinə nəzarət edəcək,  böyük dövlətlərə 

müəyyən  olunmuş vaxtlarda məlumat verəcək- 

di”.  O dövrdə ermənilərə  aid eraıəni və rusdilli 

mətbuat  orqanları  bu hadisələri  maraqla  qarşı- 

layırdılar.  13  iyun  -  13  iyul  1878-ci  il  Berlin 

konfransmdan  ermənilər  müstəqillik  qərarı 

gözləyirdilər.  Bu  baş  verməyincə  ona  nail  ol- 

dular  ki,  Osmanlı  dövləti  öz  ərazisində  yaşa- 

yan  xristian  toplumla  bağlı  hesabat  vermək 

məcburiyyətini  qəbul  etməli  oldu.  Ermənilər 

isə  müstəqilliyi  nə  vaxtsa  alacaqlanna  ümid 

edərək  ölkə  içərisində  təxribatlar,  üsyanlar, 

xaos yaratmaq işlərini genişləndirdilər.

Sonralar  Erməni  İnqilabi  Federasiyası  -  

“Daşnaksutyun”  partiyası  San-Stefano  müqa- 

viləsinin  16-cı paraqrafını və  Berlin müqaviiə- 

sinin  61-ci  maddəsini  əsas  götürərək  “müstə- 

qillik  uğrunda  mübarizədə  haqlı”  olduqlannı 

sübut  etmək  ideologiyasmı  genişləndirdi.  Er- 

mənicə  çıxan  daşnaklara  aid  “Droşak”  (“Bay-

67

---

məlum  idi.  “Hnçak”  partiyası  öz  proqramında 

bu  sözləri  yazmaqla kifayətlənmirdi.  Bu  məq- 

sədlərin həyata keçirilməsi üçün partiya nəzər- 

də tuturdu:

-  sırf terrorçuluq  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan 

təşkilatm formalaşmasmı;

-  kəndlilər  arasında  geniş  fəaliyyət  imkanı 

olan inqilabi təşkilatm formalaşmasmı;

-  fəhlələr  arasmda  inqilabi  təşkilatm  yara- 

dılmasını;

-  həm  kəndli,  həm  də  fəhlə  təşkilatlannm 

hərbi-inqilabi təşkilata çevrilməsini.

“Daşnaksutyun”  partiyası  barədə  də  dövrün 

mətbuatmda  eyni  şərhlər  verilmişdir.  Yenə  də 

bir erməni müəllifindən sitat:  “Komitənin (Daş- 

nak  komitəsi  nəzərdə  tutulur)  proqramı  üsyan 

yolu ilə  “Türkiyə  Ermənistam”na  siyasi  və  iq- 

tisadi  azadlıq  qazandırmaq  idi.  Komitənin 

1892-ci ildə keçirilən Baş Məclisində qərarlaş- 

dmlan proqramm 8-ci maddəsi “hökumət üzv- 

lərini  öldürmək,  sərvətlərini  isə  dağıtmaq  və 

talamaq idi”.

1877-78-ci  illər  rus-türk  müharibəsindən 

sonra  siyasi  vəziyyət  ermənilərin  xeyrinə  də- 

yişməməsi  də  erməni  təşkilatlanm  fəallaşdır- 

mışdı.  Bu  müharibədən  sonra  Türkiyə  özünün

66

tarixi  ərazisi  olan  Qars  vilayətini  bütünlüklə 

itirdi,  Qars  1918-ci  ilə  qədər Rusiya əsarətində 

qaldı.  Bundan  əlavə,  Berlin  müqaviləsinə 

(1878)  görə,  Osmanlı  dövləti  öhdəsinə  götü- 

rürdü  ki,  “ermənilərin  yaşadıqlan  vilayətlərdə 

islahat  aparacaq,  bu  sahədə  tədbirlərin  həyata 

keçirilməsinə nəzarət edəcək, böyük dövlətlərə 

müəyyən olunmuş vaxtlarda məlumat verəcək- 

di”. O dövrdə ermənilərə  aid ernıəni və rusdilli 

mətbuat  orqanlan  bu  hadisələri  maraqla  qarşı- 

layırdılar.  13  iyun  -  13  iyul  1878-ci  il  Berlin 

konfransmdan  ermənilər  müstəqillik  qərarı 

gözləyirdilər.  Bu  baş  verməyincə  ona  nail  ol- 

dular  ki,  Osmanlı  dövləti  öz  ərazisində  yaşa- 

yan  xristian  toplumla  bağlı  hesabat  vermək 

məcburiyyətini  qəbul  etməli  oldu.  Ermənilər 

isə  müstəqilliyi  nə  vaxtsa  alacaqlarma  ümid 

edərək  ölkə  içərisində  təxribatlar,  üsyanlar, 

xaos yaratmaq işlərini genişləndirdilər.

Sonralar  Ernıəni  İnqilabi  Federasiyası  -  

“Daşnaksutyun”  partiyası  San-Stefano  müqa- 

viləsinin  16-cı paraqrafım  və  Berlin müqavilə- 

sinin  61-ci  maddəsini  əsas  götürərək  “müstə- 

qillik  uğrunda  mübarizədə  haqlı”  olduqlannı 

sübut  etmək  ideologiyasım  genişləndirdi.  Er- 

mənicə  çıxan  daşnaklara  aid  “Droşak”  (“Bay-

67

---