Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

raq”)  adlı  qəzetdə  “Daşnaksutyun”un  və  digər 

erməni  təşkilatlannın  terrorçuluq  fəaliyyətinə 

haqq  qazandırılırdı.  Buradakı  16-cı  paraqraf 

ermənilərin milli  hüquqlan  ilə  bağlı  idi,  bütün 

dünyaya  o  zamanlar bəlli  idi  ki,  Osmanlı  döv- 

ləti  azsaylı  xalqlarm  hüquqlannı  qorumaqda 

bir çox Avropa ölkələri üçün öməkdir və bunu 

onlar etiraf da edirdilər.  Amma Qərb onları elə 

şimikləndinnişdi ki,  ermənilər həmişə yaxşılıq 

görmüş  “türk  dövlətinə  ağ  olmaq  məcburiy- 

yətində qalmışdılar”.  O dövrkü nəşrlərdən olan 

“Ports”  yazırdı  ki,  “bu məsələdə  heç bir prob- 

lem yox idi, problem ermənilərin əvvəlcə mux- 

tariyyət,  sonra isə müstəqillik əldə  etmək üçün 

qurduqlan  planla bağlı  idi”  ki,  ona  da bir  hü- 

quq dövləti olan Osmanlı imkan verə bilməzdi.

Münaqişələr  artıq  1890-cı ildən başlayaraq 

Vanda,  Bitlisdə,  Sasımda,  Ərzurumda,  İrəvan- 

da və  Osmanlınm ermənilər yaşayan digər əra- 

zilərində başlamışdı.  1905-ci  ildən  etibarən bu 

münaqişələr Cənubi  Qafqazm ayn-ayn  yerləri- 

nə  sıçramışdı.  Ermənilər  Şərqi  Anadolu,  Kili- 

kiya  və  Cənubi  Qafqazda  mümkün  erməni 

dövlətini  qurmaq  üçün  bütün  qüvvələrini  işə 

salmışdılar.  1914-cü  ildə  başlanan  Birinci 

Dünya müharibəsində  Antanta ilə  savaşan  Os-

68

manlı  İmperiyasına  arxadan  zərbə  vurmaqdan 

çəkinməyən  ermənilər  Şərqi  Anadoluda  öz 

dövlətlərini  elan  etməyə  yaxın  idilər.  Çünki 

Şərqi  Anadolunun böyük bir hissəsini  zəbt  et- 

miş  Rusiya  və  digər  Antanta  dövlətləri  onlara 

söz vermişdilər.

Amma Osmanlı daxili işlər naziri Tələt paşa 

bir  qərarla  bütün  planlan  alt-üst  etdi.  1915-ci 

ilin maymda Şərqi Anadoluda yaşayan erməni- 

lər müharibə qanunlanna uyğun olaraq ölkənin 

bir  ərazisindən  digərinə  Suriyaya  (o  zaman 

Suriya Osmanlı  sərhədləri içərisində idi) köçü- 

rüldülər.  Kilikiyada  da  fransızlarm  məğlubiy- 

yəti  ermənilərin  dövlət  yaratmaq  planlannı 

puça çıxardı.  Erməni siyasi təşkilatlan bu planı 

Cənubi  Qafqaza  köçürdülər.  Bu  ərazilərin  isə 

ermənilərə  heç  bir  dəxli  yox  idi  və  onlann 

Cənubi  Qafqazın  İrəvan,  Gəncə,  Qarabağ  və 

Naxçıvan  ərazilərində  məskunlaşma tarixi  heç 

100 il də  deyildi.  İstər Bakıda,  istərsə də Bakı- 

nm  kənannda  ermənilərlə  qarşıdurmalann  tək 

səbəbi  o  idi  ki,  ermənilər  özgə  torpaqlanm 

zəbt  edib  oranı  özününküləşdirmək,  heç  bir 

haqq  və  hüququ  olmadan bu  ərazilərdə  dövlət 

qurmaq  istəyirdi.  Bu  bir  tarixi  ironiyadır  ki, 

türk-müsəlmanlann min  illər boyu  yaşadıqlan

69

---

ərazilərdə  “Erməni  dövləti”  quruldu  və  həmin 

vaxtdan (1918) bu günə  qədər bu dövlət xalqı- 

mıza qarşı qanlı terror apanr.

6. Erməni terrorunun qurbanlarmdan 

biri -  Dağlıq Qarabağ

Şərqi Anadoluda baş  verən olaylann təkran 

düz  100  il  sonra  Qarabağda  başladı.  Terrorla, 

ölümlə,  qanla...  Dağlıq Qarabağ da bu terrorun 

qurbanlanndan  biridir.  1988-ci  ildə  erməni 

iddialarmm  açıq  şəkildə  bəyan  olunmasına 

işarə  əslində  yuxandan  gəlirdi.  Sovetlər  Birli- 

yinin  rəhbərliyi  daha  da  gərginləşdirmək  yolu 

tutdu.  Ermənilər  ilk  dövrdə  küçələrə  bu  şüar- 

larla  çıxırdılar.  “Lenin,  Partiya,  Qorbaçov”- 

əslində  bu  şüann  gizli  mənası  vardı.  Məhz 

Leninin  xeyir-duası  ilə  Bakıda  və  Azərbayca- 

nm  müxtəlif  yerlərində  kütləvi  daşnak- 

bolşevik  qırğmlan  törədilmişdi.  İKP  Dağlıq 

Qarabağ Azərbaycanm ola-ola onun kimə məx- 

susluğunu müzakirəyə  çıxarmış və  1923-cü ildə 

xaincəsinə  Dağlıq  Qarabağa  muxtariyyət  sta- 

tusu verilmişdi. Bunaheç bir əsas yox idi.

Şüardakı  “Qorbaçov”  sözünə  gəlincə  artıq 

heç  kəsə  sirr  deyildi  ki,  SSRİ  rəhbərliyinə  er- 

mənilərin  köməyi  ilə  gətirilmiş  bu  şəxs  ermə-

ı o

nipərəst  mövqedə  idi  və  hətta  ermənilərdən 

Dağlıq  Qarabağa  görə  rüşvət  alması  da  söylə- 

nilirdi.  Hadisələrin  sonrakı  gedişi  M.Qorbaço- 

vun  ermənipərəst  olduğunu  sübut  etdi.  Millət- 

lərarası  münaqişəni  aradan  qaldırmaq,  ortaya 

çıxan  problemləri  həll  etmək  əvəzinə  Sovet 

rəhbərliyi  ermənilərin  Dağlıq  Qarabağda  so- 

sial-iqtisadi  geriliyin  olması  avantürasma  dəs- 

tək verməyə  başladı.  Bu  tezisin əsassızlığım  o 

dövrdə  Azərbaycan  iqtisadçı  alimləri  sübut 

etdilər. Amma onlann təhlil və nəticələri  Mər- 

kəz tərəfindən diqqətə alınmadı.  Mərkəzdə löv- 

bər salmış ermənilər birtərəfli qaydada öz təbli- 

ğatlanm aparmaqdaydılar.

SSRİ rəhbərinin iqtisadi məsələlər üzrə mü- 

şaviri  Aqanbekyamn  məlum  bədnam  tezisi 

Dağlıq  Qarabağm  Ermənistan  iqtisadiyyatı  ilə 

bağlılığı  barədə  avantürası  dəstək  görürdü. 

Amma bu bədnam  hərəkətə  qədər heç  zaman, 

heç  bir  erməni  alimi  bu  barədə  danışmamış, 

heç  zaman  iqtisadi  gerilikdən,  Muxtar Vilayə- 

tin  ağır.sosial  durumundan  bəhs  etməmişdi. 

Əksinə  onlar  DQMV-in  Azərbaycan  SSR  tər- 

kibində qazandığı nailiyyətlərdən geniş surətdə 

söz  açmışdılar.  Həqiqətən  də  Dağlıq  Qarabağ 

iqtisadi  tərəqqi  yolu keçmişdi.  Dağlıq  Qarabağ

71

---

işğal  edildikdən  sonra  da  heç bir  erməni  alimi 

bu  barədə  fundamental  iş  ortaya  qoymayıb. 

Heç kəs buna cürət  etməyib.  Əksinə  işğal pro- 

sesi  başlanarkən,  yəni  1988-1989-cu  illərdə 

erməni millətindən olan şəxslər öz çıxışlannda 

və  yazdıqlan  məqalələrində  bu  gerçəyi  etiraf 

etmişlər  ki,  Dağlıq  Qarabağm  sosial-iqtisadi 

vəziyyəti  ətraf Azərbaycan rayonlanndan 2,8- 

3  dəfə yaxşı olmuşdur.

Amma  hələ  80-ci  illərin  ortalannda  ermə- 

nilər  əvvəlcədən  ictimai  rəy  formalaşdırmaq 

üçün  SSRİ  rəhbərliyinə  müraciətlər məktublar 

təşkil  edirdilər.  Akademik  Ziyad  Səmədzadə 

bunun  şahidlərindən  biridir.  O  “Dağlıq  Qara- 

bağ: Naməlum həqiqətlər” adlı kitabında xatır- 

layır ki,  “açıq-aşkar təhrif edilmiş məlumatlar- 

dan  və  uydurmalardan  ibarət  belə  ərizələrdən 

biri Sov.İKP MK-ya  1986-cı ilin yazmda (daha 

doğrusu  DQMV-də  hadisələr  başlayandan  iki 

il əw əl) daxil olmuşdu.  Təkcə  ərizədə  göstəri- 

lən  faktlan  deyil,  bütünlüklə  DQMV-nin  so- 

sial-iqtisadi  və  mədəni  inkişafina  respublika- 

mn  ayn-ayn  nazirlik  və  baş  idarələrinin  rəh- 

bərləri tərəfindən diqqətsizlik göstərilməsi baş- 

dan-ayağa qərəzli və uydurma xarakter daşıyır. 

Bunu  hətta  belə  bir  fakt  da  sübut  edirdi  ki,

72

ərizədə  göstərüən 216  imzadan yalnız 21  imza 

DQMV  ərazisində  yaşayan  adamlara  məxsus 

idi.  Söhbət  zamanı  isə  onlann hamısı bu mək- 

tubdan  xəbərsiz  olduqlannı  qətiyyətlə  söylə- 

dilər”.  Akademik  qeyd  edirdi  ki,  1986-cı  ildə 

sənaye  məhsullan  istehsalmm  ümumi  həcmi 

Muxtar Vilayətdə  60  faiz təşkil  edirdi.  Sənaye 

məhsullan  istehsalmm  inkişaf  sürətinə  görə 

DQMV orta respublika göstəricisindən (178,  8 

faizə  qarşı  183  faiz)  qabaqda  idi.  Bax  bu  idi 

Dağlıq  Qarabağa  Azərbaycanm  “basqılan”. 

Adambaşma  düşən  sənaye  məhsullannm  həc- 

minə  görə  sənaye məhsullannm həcminə  görə 

DQMV respublikanm digər regionlan arasmda 

birinci yerdə idi.

Kənd  təsərrüfatı  sahəsində  də  uğurlar  mü- 

qayisə  edilərsə,  DQMV  digər  Azərbaycan  ra- 

yonlarından  üstün  idi.  Ölkə  əhalisinin  2  faizi- 

nin  yaşadığı  vilayət  ümumi  kənd  təsərrüfatı 

məhsullanmn  5%-ni  verirdi.  1986-cı  ildə  vila- 

yət  əhalisinin  adambaşma  düşən  pul  gəlirləri 

1113,5  manatdan  çox  olmuşdur  ki,  bu  da bü- 

tövlükdə  Azərbaycan  üzrə  olduğundan  97,8 

manat,  Naxçıvan  MSSR-dəkindən  isə  170,4 

manat  çoxdur.  Bu  idimi  Azərbaycanm  Dağlıq 

Qarabağa  Azərbaycamn təzyiqləri?  1961—87-ci

73

---