Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

olan  Şuşa  şəhərində  Üzeyir  Hacıbəyovun, 

Bülbülün  ev  muzeyləri  açılmış  və  Xan  qızı 

Natəvanın  heykəli  qaldmlmışdır.  Şəhərdə  bö- 

yük  mehmanxana,  çoxmərtəbəli  yaşayış  bina- 

lan,  inzibati  binalar  tikildi.  Heydər  Əliyevin 

təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi  altmda həya- 

ta  keçirilən  tədbirlər  nəticəsində  Şuşa  ümtım- 

ittifaq səviyyəli kurort şəhərinə çevrildi.

Dağlıq Qarabağda əhalinin təminatı həmişə 

Azərbaycan SSR üzrə orta göstəricilərdən yük- 

səkdə  dayanmışdır.  1973-cü  ildə  Xankəndidə 

Azərbaycan  Pedaqoji  İnstitutunun  filialı  əsa- 

sında Pedaqoji İnstitut açıldı.  1979-cu ildə Ağ- 

damdan  Xankəndiyə  dəmir  yolu  çəkildi.  Hey- 

dər  Əliyevin  ağıllı  və  uzaqgörən  siyasəti  nə- 

ticəsində partiya və sovet orqanlan ictimai təş- 

kilatlar öz işini elə qurmuşdur ki,  erməni sepa- 

ratçılan  açıq  çıxışlardan  çəkinirdilər.  1977-ci 

ildə Dağlıq Qarabağ məsələsi növbəti dəfə qaI- 

dmlsa da, qarşısı qətiyyətlə alınmışdır.

İqtisadi inkişaf 1970-1985-ci  illər Azərbay- 

camn,  o cümlədən,  onun aynlmaz tərkib hissə- 

si  olarf  DQMV  iqtisadiyyatı,  keçdiyi  əvvəlki 

inkişaf illəri  ilə  müqayisədə,  ən  əlamətdar  və 

böyük  yüksəliş  dövrü  kimi  tarixə  daxil  olub.

1969-cu  ildə  Azərbaycan  KP  MK-nın  bırinci

58

katibi  seçilən  H.Ə.Əliyevin  fədakar  və  böyük 

vətənpərvər  yaradıcı  fəaliyyəti,  başqa  sahələr- 

də  olduğu  kimi,  sosial-iqtisadi  tərəqqidə  də 

əsil  dönüş  mərhələsi  yaratdı.  H.Ə.Əliyev  hə- 

min  dövrdə  iqtisadiyyatm  mövcud  şəraitində 

mümkün olan ən münasib  strateji  inkişaf məq- 

sədlərini  əzm  və  cəsarətlə  müəyyən  etdi.  O, 

müəyyən etdi ki, Azərbaycanda, xususilə,  onun 

ayrılmaz  hissəsi  olan  DQMV-də  məhsuldar 

qüvvələrin  inkişafinda  hökm  sürən  bir  sıra 

yanlış prinsiplərin əksinə  olaraq, onun yüksəli- 

şi Dağlıq  Qarabağm böyük imkanlannm istifa- 

dəsinə  və  zəruri  tələblərinin  ödənilməsinə 

əsaslanmalıdır.  İqtisadiyyatm  nəzərdə  tutulan 

böyük miqyaslı ihkişafmm sürətlə tələb olunan 

səviyyədə  genişləndirilməsi məqsədilə, ilk növ- 

bədə,  yaranmış  istehsal  potensiahndan  tam 

istifadə  edilməsi  tələb  olunurdu.  Bütün bunlar 

üçün  isə  ittifaq  hökumətindən  əlavə  vəsait 

alma.q  lazım  idi.  H.Ə  Əliyevin  təşəbbüsü  ilə 

SSRİ  hökuməti  Azərbaycanda  sənaye və kənd 

təsərrüfatmm  intensiv  inkişafi  üçün  5  xüsusi 

qərar  qəbul  etdi,  xeyli  vəsait və  maddi-texniki 

resurslar ayırdı.  1971—1985-ci illərdə Azərbay- 

canda  xalq  təsərrüfatmm  inkişafi  üçün  sərma- 

yə  qoyuluşunun həcmi  32 milyard manata çat-

59

---

mışdır  ki,  bu  da  sovet  dövrünün  əw əlki  50 

ilində istifadə edilən vəsaitdən 2,1  dəfə çox idi.

Azərbaycanın  regionlannm  inkişafı  Heydər 

Əliyevin həmişə  diqqət  mərkəzində  olmuşdur. 

Müasir sənayeyə,  çoxsahəli kənd təsərrüfatma, 

geniş  sosial  strukturaya  malik  DQMV-nin  in- 

kişafi  üçün  Azərbaycan  hökuməti  1971-1985- 

ci  ildə  483  milyon  vəsait  ayırdı  ki,  bu  da  əv- 

vəlki  beş  il  ərzində  olduğundan  2,8  dəfə  çox 

demək  idi.  Apanlan  tədqiqatçılar  nəticəsində 

məlum  olur ki,  son  20  il  ərzində  (1965-1985) 

adambaşma düşən əsaslı vəsaitin həcmi  4  dəfə 

artmışdır.  Bu  rəqəm  1961—1965-ci  illərdə  59 

manat olduğu halda,  1981-1985-ci  illərdə  226 

manata çatmışdır.  1970—1985-ci illərdə DQMV- 

də  ümumi  dəyəri  470  milyon  manat  olan  əsas 

fondlar,  15 sənaye müəssisəsi və başqa istehsal 

sahələri ıstifadəyə verilmişdir.

Araşdırmalara  görə,  1970-1985-ci  illərdə, 

ümumilikdə  respublikamız  üzrə  regionlann 

xalq  təsərrüfatma aynlan  vəsaitin həcmi  sayca 

3-cü yerdə  dayanırdı.  Halbuki,  erməni  daşnak- 

lan  əsassız,  ərazi  iddialanna  haqq  qazandır- 

maq,  ictimai  rəyi  öz tərəfinə  çəkmək üçün ən- 

ənəvi əzabkeş obrazı yaratdırdılar ki, guya res- 

publika rəhbərliyi  DQMV-ə diqqət yetirmir və

60

bölgədəki  iqtisadi  inkişaf  göstəriciləri  başqa 

regionlardan  aşağı  səviyyədədir.  Bütün bunlar 

isə  əsassız,  boş  cəfəngiyyatdan  başqa  bir  şey 

deyildir.  Çünki,  bəhs  etdiyimiz  illərdə  təkcə 

adambaşma  düşən kapital  qoyuluşunun həcmi- 

nə  görə  DQMV respublikamızın başqa region- 

lannı arxada qoymuşdur.

Təkcə  bir  faktı  qeyd  etmək  yerinə  düşərdi 

ki,  DQMV-də  yeni  sənaye  müəssisələrinin  ti- 

kintisi üçün  1923-cü ildə əsaslı vəsaiti  qoyulu- 

şu  1  milyon manat idisə,  1970-1985-ci illərdə 

əsaslı  vəsait  qoyuluşu  30-35  milyon  manata 

çatmışdır.

1970-1980-ci  illərdə  DQMV-də  sənaye  di- 

namik inkişaf etmişdir.  1980-ci  illərin  statistik 

məlumatlanna  görə,  Dağlıq  Qarabağda  52 

müasir  sənaye  müəssisəsi  vardır  ki,  həmin 

müəssisələr  yüzlərlə  növ  məmulat  buraxırdı. 

Bəhs  etdiyimiz  illərdə  DQMV  sənaye müəssi- 

sələrində  ipək  məmulatlan,  elektrik  cihazlan, 

lüminessent  lampalan,  kondensatorlar,  musiqi 

alətləri, mebel,  dekorativ lövhə və  suvenir mə- 

mulatlan,  tikinti  materiallan,  üzlük  bəzək  pli- 

tələri,  ayaqqabı,  toxuculuq  mallan,  ət  və  süd 

məhsullan,  qənnadı  və  un  məmulatlan,  kon- 

yak,  spirt,  şərab  və  başqa  məmulatlar  istehsal

61

---

olunurdu.  1980-ci  illərin  ortalannda  Dağlıq 

Qarabağda 35  növ sənaye məhsullanna Dövlət 

Keyfıyyət  nişanı  verilmişdir  ki,  bundan  26-sı 

xalq istehlakı mallan idi.  1983-cü ildə  DQMV- 

də  sənaye  istehsalının  həcmi  1923-cü  ildəkinə 

nisbətən 912 dəfə artmışdır.

5. Münaqişələr tarixinə qxsa ekskurs...

Erməni  -   türk-müsəlman  münaqişələrinin 

tarixi XIX əsrə  gedib  çıxır.  “Eraıəni məsələsi” 

ortaya  atılmamışdan  əvvəl  Osmanlmm  “sadiq 

təəbəsi”  olan  ermənilər heç bir problem  yarat- 

mırdılar.  Əksinə  onlara  verilən  milli  və  dini 

üstün  haqlardan  istifadə  edərək  türklərin  özlə- 

rindən  belə  yaxşı  yaşayırdılar.  Şübhəsiz  ki, 

erməniləri  şimikləndirən  və  onlan  öz  ağalan 

üzərinə  qaldıran  çox  ciddi  səbəblər  olmuşdur. 

Onlardan  birincisi  o  idi  ki,  Qərb  müsəlman 

dünyası  içərisində  xristian  toplum  kimi  ermə- 

nilərdən bir vasitə kimi istifadə etmək istəyirdi 

və  bu  təklif  ermənilər  tərəfindən  məmnuniy- 

yətlə  qəbul  edildi.  Çünki  Qərb  ermənilərə  xid- 

mətləri  müqabilində  parçalayacağı  Osmanlı 

torpaqlanndan onlara pay ayırmağa söz verirdi 

və  buna  görə  min  illər  boyu  mehribancasına

62

dinc  yanaşı  yaşadığı  qonşuya  xəyanət  də  et- 

mək olardı.

Ermənilər  XIX  əsrin  ikinci  yansmda  artıq 

bu xəyanət  yolunu tutmuşdular və  Osmanlınm 

zəif düşməsini nəinki gözləyir, hətta ona bütün 

gücləri  ilə  yardım  edirdilər.  Ermənilərin  top- 

lum  halmda  yaşadıqlan  ərazilərdə  qeyri-sabit- 

liyin hökm sürməsində maraqlı olan Qərb döv- 

lətləri  və  Rusiya bölgədə  fəaliyyətlərini  aktiv- 

ləşdirmək  üçün  yeni  təşkilatlann  yaranmasına 

ehtiyacm  olduğunu  dərk  edirdilər.  İngiltərənin 

Van  konsulu  Çlayton  öz  ölkəsinə  göndərdiyi 

bir  raportda  (12  oktyabr  1890)  Rusiya  Ermə- 

nistanından (İrəvan qubemiyası nəzərdə tutulur) 

Türkiyə  ermənilərinə  silahlar göndərilməsi üçün 

cəmiyyətlər qurulduğu  və bu  silahlann paylan- 

ması üçün  casuslann olduğunu yazmışdı.  Çlay- 

ton  elə həmin  ilin noyabnnda  göndərdiyi  digər 

bir  raportda  ermənilərin  artıq  üsyana  hazır  ol- 

duqlannı,  bunu  amerikalı  bir  missionerdən 

təfsilatı ilə öyrəndiyini qeyd etmişdi.

Vanda  konsul  vəzifəsində  çalışmış  rus  ge- 

neral Mayevskinin xatirələrində isə bu fikir yer 

almışdı  ki,  1895-ci  ildə  Van  inqilabçılan  Av- 

ropanm  diqqətinin  “erməni  məsələsi”  üzərinə 

yenidən  çəkmək  istəyirdilər.  Zəngin  erməni-

63

---