möht
əşəm kitabxanası) “Beytül-hikmət”in rəisi Səlmaya tapşırır. Onlar Roma
imperiyasına gedib orada bəyəndikləri kitabları Məmunun
hüzuruna göndərir və
M
əmun da onları tərcümə etdirməyə başlayır”
1
M
əlum məsələdir ki, Məmun kimi köhnə siyasətbazların yuxusu adi yuxu
olmayıb adətən siyasi mövqe kəsb edir. Onlar yuxularında elə şeylər görürlər ki,
yuxuda gördükl
əri onların hökumət dayaqlarını möhkəmlədir. Ümumiyyətlə,
M
əmunun bu hərəkəti siyasi təhlil baxımından aşağıdakı ehtimalları doğurur:
1)–M
əmun özünü elm bilik tərəfdarı olan bir müsəlman
kimi qələmə vermək
üçün hansısa üstünlük qazansın deyə, bu hərəkətə əl atır.
2)–M
əmun istəyirdi ki, bu işlə ictimai problemlər və siyasi vəziyyət qarşısında
bir növ m
əşğuliyyət yaratsın.
5)-O, bu h
ərəkəti ilə bildirmək istəyirdi ki, Abbasilərin xilafəti İran, Roma və
Misir kimi imperiyalara da hakim olmağa layiqdir.
Bu beş ehtimalın biri heç də digərini inkar etmir və ola bilsin ki, bunların hamısı
M
əmunun fikrində olmuşdur. Bu ehtimalların hansı doğru olursa-olsun, bir məsələdə
şəkk
yoxdur ki, Məmun yunan alimlərinin kitablarını tərcümə etdirmək üçün çox
çalışmış bu yolda həddən artıq pul xərcləmişdir. Hətta deyirlər ki, bəzi vaxtlar bir
kitab üçün h
əmin kitabın ağırlığı qədər qızıl verərmiş. Kitabların tərcüməsinə o qədər
diqq
ət yetirərmiş ki, onun adına tərcümə olunmuş kitabın üstünə bir əlamət qoyub
camaatı həmin kitabı oxumağa, o elmi öyrənməyə həvəsləndirərdi. Hikmət sahibləri
il
ə oturub-durduğundan razı qalırdı. Beləliklə, başqa xalqların meydana çıxardığı
elml
ər də, İslami elmlərlə yanaşı günün əsas tələblərindən birinə çevrilir. Bu
sahədə
h
əddən artıq diqqətli olan ölkə əyan-əşrafı da Məmunun yolunu davam etdirir elm
f
əlsəfə və məntiq əhlinə ehtiramla yanaşırdılar. Bunun nəticəsi olaraq İraq, Şam və
İrandan Bağdada çoxlu sayda tərcüməçilər axışır
2
. Görk
əmli məsihi tarixçisi Corci
Zeydan bu bar
ədə yazırdı: “Harun ər-Rəşidin hakimiyyətə gəldiyi dövrdə artıq
camaatın fikir səviyyəsi Hindistan İran Suriya alim və filosoflarının Bağdada get-gəl
etm
əsi nəticəsində inkişaf etmiş qədim alimlərin elm və kitablarına maraq artmışdı.
Ərəb dilini öyrənib müsəlmanlarla əlaqədə olan qeyri-müsəlman alimlər
müs
əlmanları bu elmləri öyrənməyə həvəsləndirirdilər. Müsəlmanlar isə yenə də
əvvəldə olduğu kimi biganə elmlər sahəsində təbabətdən başqasına yaxın düşməkdən
ç
əkinirdilər. Çünki onlar elə başa düşürdülər ki, təbabətdən başqa digər biganə
(
əlbəttə biganə demək mümkünsə) elmlər İslama ziddir. Buna baxmayaraq,
filosofların xəlifələrin yanına çox get-gəl etmələri nəticəsində və onların
əksəriyyətinin məntiq və fəlsəfəni xoşladıqlarına görə istər-istəməz xəlifələr də,
m
əntiqi və fəlsəfi məsələləri dinləməyə maraq göstərirdilər. Yavaş-yavaş xəlifələrlə
ünsiyy
ət yaranır. İş o yerə çatır ki, xəlifələr hər hansı bir ölkə və ya şəhəri fəth
etdikd
ə daha (əvvəl olduğu kimi) oradakı kitabları od vurub yandırmır əksinə
kitabların Bağdada gətirilib ərəb dilinə tərcümə edilməsini əmr edirdilər.
Necə ki
Harun
ər-Rəşid Roma imperiyasının Ankara, Ənvəriyyə və digər şəhərlərini tutduqda
oradan çoxlu sayda kitab
ələ keçirərək onları Bağdada gətizdirmiş və öz şəxsi həkimi
olan Yuh
ənna ibn Masviyəyə onları ərəb dilinə tərcümə etməyi əmr etmişdir. Lakin
1
Şeyx Tusi, əl-Fihrist, səh, 353
2
C
əfər Murtəza, İmam Rzanın (ə) həyatı, səh. 16
284
bu kitablar yunan t
əbabətinə aid olduğundan onlarda fəlsəfəyə aid bir şey yox idi.
Harunun hakimiyy
əti dövründə (786-809) ilk dəfə olaraq “Uqlidis” kitabı Həccac ibn
M
ətərin vasitəsilə ərəb dilinə tərcümə olunaraq “Haruniyyə”, ikinci dəfə isə
M
əmunun hakimiyyəti dövründə (813-833) yenə də ərəb dilinə tərcümə olunaraq
“M
əmuniyyə” adlandırılmışdır. Harunun hakimiyyəti dövründə Yəhya ibn Xalid
B
ərməki “Micəsti” kitabını ərəb dilinə tərcümə etmiş bəziləri isə onun tərcüməsinə
t
əfsirlər yazmışlar.
H
əmin təfsirçilərin yazdığı təfsirlər yaxşı olmadığı üçün Harun o kitabın
t
ərcüməsini yenidən təfsir etməyi Əbu Həssan və Beytül-hikmət kitabxanasının rəisi
S
əlmaya tapşırır. Onlar da öz növbələrində bu kitabı çox diqqətlə təfsir etmişlər
1
.
Bundan
əlavə müxtəlif məzhəblərin
meydana gəlməsi, həmin məzhəb
r
əhbərlərinin az qala peyğəmbərcəsinə ümmətə təqdim edilməsi də mövcud
probleml
əri bir az da genişləndirməkdə və dərinləşdirməkdəydi.
Bel
əliklə, bu kimi problemlərin meydana gəlməsi az qala peyğəmbər Əhli-
beytinin (
ə) fəzilətlərinin kölgədə qalmasına və ilahi nurlarının söndürülməsinə səbəb
olacaqdı. Bu məqamda meydana gələn cəfəng fikir və ideyalara qarşı İmam Rzanın
(
ə) elmi-dini mübarizə aparması və hər vəchlə müxtəlif din və məzhəb böyüklərini
susdurması, Həmçinin, batil inancların müsəlmanlar içərisində yayılmasının qarşısını
alması təqdirə layiq hal kimi dəyərləndirilməli və İmamın (ə) ən
böyük ideoloji
islahatı kimi qiymətləndirilməlidir.
Bel
əliklə, İmam Rzanın (ə) dövründə aşağıdakı fikir və əqidələrin meydana
g
əldiyinin və onun hansı problemlərlə üzləşdiyinin şahidi oluruq:
A).Qurani-
kərimin hadis yoxsa qədim olması
İmam Rzanın (ə) dövründə xəlifə Harun ər-Rəşidin (786-809) və xəlifə
M
əmunun (813-823) öz siyasi məqsədləri üçün ortalığa atdığı cəfəng fikirlərdən biri
Qurani-k
ərimin hadis (sonradan yaranan) yoxsa qədim olması fikridir. Çünki Quranın
q
ədim olması fikrini Əməvilər dövlət səviyyəsində müdafiə edirdilər. Hətta onlar bu
fikr
ə qarşı çıxan hər hansı şəxsi belə məhv etməkdən əlçəkmirdilər. Məsələn,
Cəd bin
Dirh
əm Hişam bin Əbdülməlik in hakimiyyəti dövründə Quranın hadis olduğunu
aşkar şəkildə söylədiyi üçün edam olunmuşdur
2
. Dem
əli buradan belə başa düşmək
olar ki, Abbasil
ər Əməvilərin əksinə olaraq yeni bir siyasi ideologiya yaratmaq
ist
əyirdilər. Bundan əlavə Abbasi xəlifələri xilafət ərazisində baş verən iğtişaşları
yatırmaq, insanların başını daha çox fikir və əqidə məsələləri ilə məşğul etmək üçün
bel
ə bir cəfəng fikiri ortalığa atmışdılar. Bunun nəticəsində onlar ümmətin böyük
fikir v
ə məslək sahiblərini yalnız bu məsələnin üzərinə kökləmiş, onların aralarında
böyük mübahis
ələrin yayılması və nəticədə onların siyasi məsələlərlə deyil yalnız
bel
ə məsələlərlə məşğul olmasını ortaya qoymuşdular. Beləliklə, də siyasət sahəsində
olan bir çox tanınmış adamlar siyasət aləmindən dönüb yersiz əqidəvi məsələlərə üz
tutmuşlar. Xəlifə Harun ər-Rəşid Quranın qədim olması fikrini qəbul edərək bunun
əleyhinə çıxan hər bir fikir sahibini qətlə yetirir, onların var-dövlətlərini
beytul-mala
qatırdı. Bunu müsəlman müəllifləri də öz əərlərində təsdiqləməkdədirlər
3
. Bu iş onun
1
Corci Zeydan, islam m
ədəniyyətinin tarixi, c. III, səh. 216
2
Natiq R
əhimov, İslam Tarixi, Bakı, III hissə, 2005, səh. 147
3
Hafiz İbn Kəsir əd-Diməşqi, əl-Bidayə vən-Nihayə, c. X, səh. 215
285