Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov rinə də xüsusi diqqət verirlər. Bu problemin həll edilməsi üçün dövlət və hüquq nəzəriyyəsində «dövlətin və hüququn tipi» anlayışından istifadə olunur. Bu anlayışın dövlət və hüquq nəzəriyyəsində müstəqil yeri var. O, nəzəriyyənin mühüm kateqoriyalarından biri kimi çıxış edir. Eyni zamanda, həmin anlayışın özündən iki müstəqil anlayış; «dövlətin tipi», «hüququn tipi» anlayışları ayrılır. Təbii ki, onlar qırılmaz şəkildə bir-birinə bağlıdırlar. Onlar bir-birinə münasibətdə həm də nisbi-müstəqil hadisə olduqlarından bu cür nəzəri ayrılma dövlətin və hüququn ayrılıqda tarixi inkişafı prosesinin və bu prosesdə onların ayrı-ayrı tiplərinin yaranması və birinin digəri ilə əvəz olunması məntiqinin, o cümlədən, hər birinin inkişafı prosesində təzahür olunan özünəməxsus cəhətlərin tədqiq edilməsinə və müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Məlumdur ki, ayrıca bir sosial institut kimi çıxış edən dövlət, onu bütün digər sosial institutlardan fərqləndirən spesifik əlamətlərə malikdir. Həmin əlamətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün dövlətin anlayışı və mahiyyəti probleminə müraciət olunur. Lakin yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dövləti bəşəriyyətin, dövlətçiliyin inkişafının müxtəlif dövrləri üzrə öyrənməklə onu daha konkret şəkildə və tarixi reallığa yaxın bir müstəvidə tədqiq etmək, ayrı- ayrı dövrlərə və mədəniyyətlərə, cəmiyyətlərə görə fərqlənən cəhətlərini üzə çıxarmaq dövlətin ümumi əlamətlərinin müəyyən- ləşdirilməsindən heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Nəzəriyyəçilər belə hesab edirlər ki, dövlətlərin tipologiyasının elmi-nəzəri əhəmiyyəti ondadır ki, dövlətin tipləri haqqında irəli sürülən ideyalar tarixi inkişaf prosesində dövlətin keyfiyyətcə inkişafın bir mərhələsindən başqasına keçməsinin düzgün dərk edilməsinə yeni imkanlar yaradır. Dövlətin tarixi tiplərinin dəyişməsi dövlətçiliyin inkişafının ən mühüm tarixi məqamlarından olduğundan bu prosesi nəzərə almadan, nə onun sosial-siyasi məzmunu və təyinatını, nə də formalarında, funksiyalarında, cəmiyyətin siyasi sistemindəki yeri və rolunda baş verən dəyişiklikləri dolğun şəkildə öyrənmək mümkün deyil. Bundan əlavə, belə bir tipologiya dövlətin inkişafındakı daxili məntiqi görə bilməyə, dövlətin yaran-
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi ması və inkişafı prosesinin bütün tərəfləri ilə bağlı faktiki və elmi materialların geniş şəkildə ümumlləşdirilməsinə, sistemləşdiril- məsinə və onların əsasında təhlillərin aparılmasına, həmçinin dövlətin inkişafı prosesinin dərin qatlarına nüfuz etmənin obyektiv əsasının yaradılmasına yol açırJ Nəzəriyyəçilər dövləti və hüququ müxtəlif tiplərə bölərkən, dövlətin və hüququn tipi anlayışının özünün düzgün izah edilməsi problemi ilə qarşılaşırlar. Bu anlayış, elmi ədəbiyyatda, dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində birmənalı şəkildə şərh edilmir. Müəlliflərin bir çoxu belə hesab edir ki, dövlətin (və hüququn) tipi ayrıca mövcud konkret bir dövlətin (və hüququn) yox, müəyyən tarixi dövr ərzində real olaraq mövcud olmuş dövlətlərin (və hüquqi sistemlərin) topariayıcı obrazı, daha doğrusu, bu obraza uyğun yaradılan elmi kateqoriyadır. Və bu kateqoriya, müəyyən dövrlərdə mövcud olmuş bütün dövlətlərə (hüquqi sistemlərə) xas ən vacib və ən ümumi əlamətlərin və cəhətlərin məcmusunu nəzərə almaqla yaradılır. Dövlətin (və hüququn) tipi müəyyən- ləşdirilərkən dövlətlərin (hüquqi sistemlərin) formal-hüquqi əlamətləri deyil, ilk növbədə, dövlət və hüquq hadisələrinin mahiyyəti və məzmunu ilə bağlı əlamətlər əsas götürülür. Dövlətin özü inkişaf etdiyindən, dəyişikliklərə məruz qaldığından dövlətlərin (və hüquqi sistemlərin) tipologiyası prosesi də inkişafdadır. Bu cür dəyişiklikləri istisna etməyən bir tərifə görə, dövlətin və hüququn tarixi tipi «müəyyən ictimai-iqtisadi formasiyada olan dövlətlərin və hüquqi sistemlərin sosial-sinfi mahiyyətini, məzmununu və sosial-sinfi təyinatlarını ifadə edən əsas və vacib əlamətlərinin məcmusu hesab olunur». 2 Buna bənzər, lakin daha yığcam bir tərif də A.F.Çerdantsev tərəfindən verilmişdir. O yazır: «Dövlətin tarixi tipi ümumi bir ictimai-iqtisadi formasiyada olan dövlətlərə xas ən vacib əlamətlərin məcmu- i Марченко M.H. Проблемы теории государства и права. S. 1 5 1 -Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права. S.
ilqar Məmmədov sudur»."' V.İ.Vlasov isə dövlətin tipini başqa cür izah edir. Onun fikrincə, dövlətin tipi deyərkən, cəmiyyətin inkişafının bu və ya digər dövründə bütün dövlətlər üçün mülkiyyətin müvafiq tipi ilə müəyyən olunan vahid mahiyyət və təşkilatlanmanın, o cümlədən, fəaliyyətin ümumi əlamətlərinin məcmusu başa düşülür.2 Dövlətlərin hansı kriteriyalar əsasında müxtəlif tiplərə bölünməsi məsələsi dövlət və hüquq nəzəriyyəsində hələ də özünün tam həllini tapmamışdır. Müəlliflərin bir çoxu belə hesab edir ki, bu məsələnin həll edilməsi üçün dövlətlərin tipologiyasının krite- riyaları obyektiv xarakterə malik olmalı, tədqiq olunan dövlət materiyasını hərtərəfli və adekvat şəkildə əks etdirməli, dövlətin müəyyən inkişaf mərhələsində özünə yer almış ən ümumi və vacib əlamətləri, xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirməli, həmçinin iqtisadi, siyasi, sosial və digər amilləri nəzərə ala bilməlidir. Ancaq «obyektivlik» anlayışının özü və onun başa düşülmə tərzi də birmənalı olmadığından, yenə də, nələrin obyektivliyə aid edilməsi məsələsində problem yaranır. Elmi materiallardan görünür ki, dövlətlər müxtəlif tiplər üzrə təsnifləşdirilərkən obyektiv və vacib kriteriyalar kimi fərqli-fərqli faktorlardan, amillərdən istifadə oiunur. M.N.Marçenkonun yazdığı kimi, bu kriteriyalara coğrafi və klimatik faktorlar, dövlətlərin və hüquq sistemlərinin mürəkkəblik səviyyəsi, bu hadisələrin dinlə əlaqəsinin xarakteri, dövlətdaxili təşkilatlanmanın üsulları, cəmiyyətdə insanların ümumi dünyagörüşünün və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, maddi və ruhi-mənəvi sərvətlərin, nemətlərin istehsal üsulları və onların bölüşdürülməsinin xarakteri və s. aid edilir. Misal üçün, fransız filosofu Jan Boden (1530-1596) coğrafi amili əsas kriteriya kimi götürərək dünyadakı bütün dövlətləri üç kateqoriyaya-cənub, şimal və orta qurşaq dövlətlərinə bölmüşdür. Onun fikrincə, müvafiq coğrafi və klimatik amillər hər bir dövlətin əhalisinə təsir edir. Bu da, öz növbəsində əhalidə müvafiq fiziki və intellektual keyfiyyətləri formalaşdıran mühüm amil 'Черданцев А.Ф. Теория государства и права. S. 92. 2 В.И.Власов. Теория государства и права. S. 116.
194 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|