Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XponaıııoK B.H. Teopmı rocyaapcTBa H npasa.
ilqar Məmmədov heç də hamısında, özü də bütün dövrlərdə mövcud olmamışdır. Qədim Şumer dövlətlərində hökmdarın hakimiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə respublika idarəçiliyinin elementləri ilə məhdudlaşırdı. Hökmdarlar ağsaqqallar şurası tərəfindən seçilir, onların fəaliyyətinə zadəganlardan ibarət şura və ya xalq yığıncağı nəzarət edirdi. Odur ki, hakimiyyət seçkili və məhdud xarakter daşıyırdı. Qədim Hindistanda hətta mərkəzi hakimiyyətin ən çox gücləndiyi dövrlərdə belə. Şahın məmurlar şurası (bu, dövlət orqanının adıdır-M.İ.) hakimiyyətin həyata keçirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır və bu da monarxa məxsus ali hakimiyyətin məhdudluğuna dəlalət edir».'' V.N.Xropanyuk belə hesab edir ki, tarixdə əsl despotiyalar mövcud olsa da, onlar sabit quruluş kimi qalmamış və ömürləri də az olmuşdur. Onun fikrincə. Qədim Şərq ölkələrini birləşdirən ümumi cəhət dövlətin despotik idarəetmə forması ilə yox, şərq sivilizasiyalarının təkrarolunmazlığı ilə
xaratkerizə olunur.
V.A.Çetvernin də həmin mövqedən çıxış edərək göstərir ki, qeyri-məhdud monarxiya ilə zor və antidövlət tipli despotiyanı qarışıq salmaq olmaz. Bu fikirlər bizə bir daha əsas verir ki, şərq ölkələrində mövcud olmuş monarxiyaların bir çoxunu despotiya kimi deyil, məhz ənənəvi monarxiyalar kimi xarakterizə edək. Ənənəvi monarxiyanın əsas xüsusiyyətləri barəsində yuxarıda qeyd etdiklərimizə onu əlavə etməliyik ki. Qədim Şərq ölkələrində mövcud olmuş monarxiyalar sabit quruluş kimi qaldığı müddətdə ənənəvi monarxiya formasında olmuşlar. Sabitlik pozulduqda, müəyyən böhran şəraiti yarandıqda, kütləvi axınlar, yürüşlər, mütəmadi olaraq davam edən müharibələr baş verdikdə despotiyalar meydana gəlmiş, lakin V.Xropanyukun qeyd etdiyi kimi, onlar uzun ömürlü olmamış və sabit quruluşa da çevrilə bilməmişlər. Bundan əlavə, despotiya monarxlardan hansınınsa hərbi- bürokratik aparatın zor gücünə əsaslanaraq əzazil olduğu, özbaşınalıqlar edərək əhaliyə zülm etdiyi hallarda da yaranmışdır.
246
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Tarixi-hüquqi araşdırmalar, tədqiqatlar bizə onu deməyə əsas verir ki, Qədim Şərq ölkələrində despotiya müəyyən dövrlərdə, buna uyğun bir şərait yetişdikdə yaranmış, qısa bir müddətdən sonra da aradan qalxmış və onu yenə də ənənəvi monarxiya əvəz etmişdir. Qədim Şərqin ənənəvi monarxiyalarında hökmdarın hakimiyyəti hüquqi cəhətdən məhdudlaşdırılmamış bir hakimiyyət idi. Hökmdarın iradəsi ali iradə, şəxsiyyəti isə toxunulmaz hesab olunurdu. Onun şəxsiyyəti müqəddəsləşdirilirdi. Lakin bu o demək deyil ki, hökmdarın hakimiyyəti mütləq mənada qeyri-məhdud olmuşdur. Qədim Şərq ölkələrinin bir çoxunda hökmdarın hakimiyyəti hüquqi baxımdan qeyri-məhdud olsa da, faktiki münasibətlər səviyyəsində müəyyən məhdudlaşdırıcı qüvvələr, faktorlar mövcud idi. Məsələn, Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilsə də və o, dövləti təkbaşına idarə etmək səlahiyyətinə malik olsa da, kahinlər, hərbi-məmur təbəqəsi onun hakimiyyətinə məhdudlaşdırıcı təsir göstərirdi. Monarx güclü şəxsiyyət olduğu təqdirdə bu təsir minimuma enir, zəif olduqda isə artırdı. Bəzən həmin qüvvələr monarxı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa, hətta bir sülalənin hakimiyyətini başqası ilə əvəz etməyə nail olurdular. Qədim Şərqin ənənəvi monarxiyalarının çoxunda idarəetmə sistemi elə qurulmuşdur ki, dövlətin, cəmiyyətin taleyi bir şəxsdən-monarxdan asılı idi. Onun xarakteri, idarəçilik qabiliyyəti, əxlaqi keyfiyyətləri də cəmiyyət üçün böyük önəm daşıyırdı. Dövlətdə ən böyük mülkiyyətçi monarx idi. Çünki dövlət mülkiyyəti bütün digər mülkiyyət formalarını üstələyir, iqtisadiyyatda, təsərrüfat həyatında həlledici rol oynayırdı. Monarxın öz təbəələri üzərində hüquqları o dərəcədə böyük idi ki, hətta onlar da bir növ hökmdarın mülkiyyəti hesab edilirdilər. Nəzəriyyəçilər Qədim Şərq monarxiyalarını xarakterizə edərkən, hökmdarın formal-yuridik baxımdan qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olmasını, onun şəxsiyyətinin ilahiləşdirilməsini, siyasi mexanizmlə təsərrüfat mexanizminin bir araya gətirilməsi nəticəsində monarxın ali şəxs və ali mülkiyyətçi olmasını cəmiyyətin, dövlətin həyatında irriqasiya sisteminin çox böyük əhəmiy 247
ilqar Məmmədov yətə malik olmasını, icma təsərrüfatının qorunub saxlanmasını, su, torpaq, hətta qulların bir hissəsi üzərində kollektiv mülkiyyətin olmasını onların bir çoxuna aid olan ümumi xüsusiyyətlər hesab edirlər. Qədim Roma monarxiyası. Quldarlıq monarxiyasının bu forması m.ö.27-ci ildə. Qədim Roma dövlətinin tarixində hərbi diktatura dövrü kimi xarakterizə edilən tarixi mərhələdən sonra yaranmış və 476-cı ilə kimi mövcud olmuşdur. Qədim Roma monarxiyası mövcud olduğu müddətdə prinsipat (284-cü ilə qədər) və dominât (284-476-cı illər) dövrlərini yaşamışdır. Prinsipat dövründə monarxiya idarəetmə forması tədricən respublika idarəetmə formasını əvəz etmiş, respublika institutları öz əhəmiyyətini itirdikcə onların funksiyaları imperatora keçmişdir. Respublika institutları formal olaraq mövcud olsa da, bu institutların siyasi proseslərə təsir imkanları heçə enmişdir. Senat da öz səlahiyyətlərini itirərək məşvərətçi bir
orqana çevrilmiş, qanunvericilik səlahiyyətlərini imperator mənimsəmişdir. Bu dövrdə Senat imperatorun iradəsindən asılı idi və onun tərkibi də imperator tərəfindən müəyyənləşirdi. Dominât dövründə isə Qədim Romada yüksək şəkildə mər- kəzləşdirimiş qeyri-məhdud monarxiya bərqərar olmuş, respublika institutları isə tamamilə aradan qalxmışdır. Formal və faktiki olaraq hakimiyyət bir şəxsin-imperatorun əlində cəmləşmiş, inzibati və hərbi aparatın vasitəsilə nəhəng əzici gücə çevrilmişdir. Həmin gücün hesabına imperator həm imperiya daxilində sabitliyi qoruyub saxlayır, həm də sərhədləri mühafizə edir və müharibələr aparırdı, imperiyanın zəiflədiyi dövrdə imperatorlar hərbi aparatdan asılı vəziyyətə düşdüyündən imperatoru hərbiçilərin özləri seçirdilər. Hərbiçilərə daha çox pul xərcləyən şəxs imperator olurdu. İmperatorların şəxsiyyəti Qədim Roma monarxiyasında da ilahiləşdirilirdi. Monarxiya feodalizm dövründə də geniş yayılmış və feodalizm quruluşunun inkişaf mərhələlərinə uyğun olaraq onun bir neçə forması yaranmışdır. Feodalizm quruluşunun inkişaf 248 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|