Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
ilqar Məmmədov İmperiya. İmperiya bəşər tarixində uzun müddət ən geniş yayılmış dövlət quruluşu forması olmuşdur. Ayrı-ayrı sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin, etnosların, tarixi dövrlərin və cəmiyyətlərin inkişaf səviyyəsinin özünəməxsus cəhətlərindən asılı olaraq imperiyanın müxtəlif variantları yaranmışdır, imperiyanın müxtəlif tarixi variantlarından danışarkən. Qədim iran dövlətini. Qədim Roma dövlətini, Bizansı, Abbasilər, Əməvilər dövrünün ərəb xilafətini. Çar Rusiyasını, Qsmanlı dövlətini. Böyük Britaniyanı və s. misal göstərə bilərik. İmperiyalar bir etnosun qurduğu dövlətin digər etnosların, dövlətlərin ərazisini işğal etməsi nəticəsində yaranmışdır. Qdur ki, imperiyalar özü ilə bir çox etnosları və mədəniyyətləri əhatə etmiş, lakin dövlət kimi əksər hallarda bir etnosun siyasi təşkilatı olmuşdur. İmperiya tərkibində olan xalqlar arasındakı münasibətlər də bərabər səviyyəli münasibətlər olmamış, dövlət idarəçiliyi hakim xalqın digərlərini istismar etməsi qaydasında həyata keçirilmişdir. Odur ki, imperiyalarda daim dövlət hakimiyyəti tam şəkildə mərkəzləşdirilmiş, hərbi güc mərkəzi hakimiyyətin əlində cəmləşmişdir. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi dərhal yerlərdə hakimiyyətə qarşı baş qaldırmalarla, ayrı-ayrı xalqların imperiyadan ayrılmağa cəhd göstərməsi ilə müşayiət olunmuşdur. İmperiyaların qurulmasında ekumenik xarakterli ideologiyaların, siyasi, dini görüşlərin rolu az olmamışdır. Məsələn, Osmanlı imperiyasının yaranması və inkişafında islam dininin yayılması və qorunması ideyası güclü rol oynamışdır. Böyük Britaniya imperiyasında isə imperialist siyasətin əsaslandırılması üçün anqlo-saksların, ümumiyyətlə avropalıların mədəni üstünlüyü ideyasından geniş şəkildə istifadə olunurdu. İmperiyalarda regionlar, yəni periferiya hesab olunan ərazilər (müstəmləkələr, əyalətlər) mərkəzdən asılı vəziyyətdə olmuş və bu baxımdan, idarəetmə sistemi piramidal şəkildə qurulmuşdur. Mərkəzə (metropoliyaya) tabe olan xalqların dövlətin idarəetmə sisteminə obyekt qismində daxil olması ümumi bir qayda idi. İdarəetmənin bu cür təşkil olunması hakimiyyətin mərkəzdə cəmləşməsindən irəli gəlirdi. İ.N.Homerov imperiya dövlət quru- 288
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi luşu formasının özünəməxsusluğunu xarakterizə edərkən yazır ki, imperiyalar elə dövlətlərdir ki, onlarda etnik tərkib və mədəni mənsubiyyət baxımından əhalinin tərkibi qarışıq və rəngarəng, ərazi isə geniş olur. Bütün imperiyanın ərazisi ilə müqayisədə kiçik bir əraziyə malik olan metropoliya digər regionlar və müstəmləkələr hesabına öz resurslarını artırmaq siyasətini həyata keçirir, hakimiyyət metropoliyada cəmləşir, digər regionların, müstəmləkələrin hüquqları həddindən artıq məhdudlaşdırılmış olur.'' İmperiyalara xas olan ümumi cəhətlər aşağıdakılardır: -
-
güclü mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət; -
yeni ərazilərin işğal edilməsinə, ekspansiyalara can atan elitaların olması; -
mərkəzlə periferiya arasında asimmetrik xarakterli hakimiyyət-tabeçilik münasibətləri; -
əhali, yəni mədəniyyətlərin və etnosların qarışıqlığı; -
müxtəlif sosial qruplara aid maraqların fövqündə duran ümumi siyasi layihənin olması. İmperiya dövlət quruluşu forması kimi demək olar ki, keçmişdə qalmışdır. Düzdür, müasir dövrdə də elə dövlətlər var ki, imperiyaya çox oxşayır. Məsələn, V.İ.Vlasov müasir Çin dövlətini imperiya sistemi kimi xarakterizə edir. Əslində isə Çin dövləti və digər imperiya əlamətlərinə malik olan dövlətlər formal-hüquqi cəhətdən müasir dövrdə geniş yayılmış dövlət quruluşlarından birinə malikdir, yəni onlar ya unitar, ya da federativ dövlətlərdir. Həmin formaların elementlərinin bir çoxu faktiki münasibətlərdə də özünə yer almışdır. Bu dövlətlərin imperiya əlamətlərinə malik olması isə ondan irəli gəlir ki, onlar tarixən imperiya olmuş və müasir dövrün tələbinə uyğun olaraq, yalnız, son yüz il ərzində dövlət quruluşu formasını dəyişmişlər. Гомеров И.Н. Государство и государственная власть. S.762. 289
ilqar Məmmədov Konfederasiya. Konfederasiya ümumi maraqlar əsasında yaranan
dövlətlər ittifaqıdır. Federasiyadan fərqli
olaraq konfederasiya vahid dövlət deyil, o müstəqil dövlətlərin siyasi, iqtisadi, hərbi, sosial məsələlərin birgə həll edilməsi məqsədi ilə yaratdığı beynəlxalq-hüquqi xarakterli ittifaqdır. Onun subyekti olan hər bir dövlət öz suverenliyini itirmir, istənilən vaxt konfederasiyadan çıxa bilir, beynəlxalq hüquq əsasında digər dövlətlərlə müstəqil şəkildə münasibət qurur. Üzv dövlətin konfederasiya orqanlarının istənilən aktı ilə razılaşmamaq, onun öz ərazisində qüvvədə olması ilə razılaşmamaq hüququ var. Konfederasiya bir qayda olaraq müqavilə, könüllülük əsasında yaradılır və əsas məqsədlərə nail olmaq, qarşıda duran məsələləri həll etmək üçün üzv dövlətlərin ali hakimiyyət orqanları tərəfindən konfederasiyanın müvafiq orqanları təşkil olunur. Həmin orqanların vəzifəsi qarşıda duran məqsədlərin həyata keçirilməsindən, məsələlərin həll edilməsindən ibarətdir. Konfederasiya orqanları tərəfindən həll edilən məsələlərin dairəsi bir o qədər də geniş olmur. Üzv dövlətlərin vətəndaşları konfederasiyanın vətəndaşı deyillər. Çünki konfederasiyanın özünün vahid vətəndaşlığı olmur. Konfederasiya öz konstitusiyasına və qanunvericiliyinə də malik deyil. Üzv dövlətlər arasında bağlanan müqavilə əsas hüquqi sənəd kimi çıxış edir. Konfederasiya orqanlarının normativ hüquqi aktlar qəbul etmək hüququ olsa da onlar tövsiyə xarakterlidir. Konfederasiyanın özünün suverenliyi olmur. Onun orqanları subyektlərin ali hakimiyyət orqanları deyil. Konfederasiyanın hətta öz vahid ərazisi də yoxdur. Üzv dövlətlərin hər biri öz ərazisini özü müdafiə edir. Konfederasiya hərbi ittifaq olduğu halda belə, yaradılan hərbi güc üzv dövlətlərin silahlı qüvvələrindən təşkil olunur. Konfederasiyanın fəaliyyəti üçün zəruri olan maliyyə vəsaiti qarşılıqlı razılaşmaya əsasən subyektlər tərəfindən təmin edilir. Konfederasiyaların ömrü qısa olur. Yəni bu qurumlar müəyyən səbəblərdən uzun müddət mövcud ola bilmir. Tarix göstərir ki, konfederasiyaların aqibəti iki cür olur. O, ya inteqrasiyanın 290 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|