Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- Ədəbiyyat 1.
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 98 99 «SSRİ xalqları seriyası»ndan olan epik əsərlərin mətnlərinin seçilməsi və nəşrinin bəzi prinsipləri haqqında (türkdilli xalqların eposu əsasında) 36 , X.Koroğlunun «Goroğlu» və «Quruqli» eposunun nəşrinin tekstoloji xarakteristikası 37 adlı məqalələrdə bəhs etdiyimiz bu məsələ köklü şəkildə öyrənilmişdir. Eyni zamanda müxtəlif söyləyicilərin dilindən müxtəlif dövrlərdə eyni epik abidənin arxiv fondlarında saxlanılan yazıya almaların bu işə müəyyən dərəcədə müsbət təsir göstərməsi də nəzərdən qaçırılmamalıdır. A.Mirbadaleva yazır ki, təkcə özbək xalq qəhrəmanlıq poe ması «Alpamış» (Fazıl Yuldaş, Pulkan – şair, E. Cü mən- bül bül, B.Curayev, Y.Bəynəzə rov, A.Nurəliyev və b.) otuz üç ya zılı variantda qeyd olunmuşdur. Türkmənlərin məhəbbət das tanı «Hürliqa və Hemra» (Nəzər baxşi, Həkim baxşi, Oreşix, Həsən baxşi və b.) və «Sayad və Hemra» (M.Karliyev, P.Xoca, Girman-baxşi və b.) on altı yazılı variantda məlumdur. Bundan başqa özbək qəhrəmanlıq – romantik dastanı «Rüstəmxan» (F.Yuldaş, M.Həşimov, M.Ermatov, A.Haqqulov) dörd müxtəlif variantlarda saxlanılmaqdadır və s. Eyni bir epik abidənin müxtəlif variantlarında hər hansı das tanın ümumi ideya istiqamətini, vahid süjet, hadisələrin müəyyən ənənəvi ardıcıllıqla şərhini görə bilərik. Epik əsər- lərin variativliyi ilk növbədə ayrı-ayrı detalların, bu və ya digər obrazların traktovkasında, döyüş motivləri, batal səhnələr və s. izahında özünü əks etdirir. «Qırx qız» eposunun Qurbanbəy Tajibəyovdan yazıya alın mış variantını nəzərdən keçirərkən bəzi yerlərdə biz hadisə lərin qeyri-məntiqi inkişafını, süjet xəttində bəzi qırıl- ma ları, əsərin başlıca məzmununda bəzi uyğunsuzluqların və s. ortaya çıxdığını müəyyən edə bilərik. Belə hallar, heç şübhəsiz ki, eposun ayrı-ayrı hissələrinin xronoloji ar dıcıllı- ğının ortaya qoyulmasını da çətinləşdirir. Bəzən bu tipli bu- raxıl malar ayrı-ayrı motivlərin, epizodların və obrazların əsərin konkret hissəsi ilə uyğunlaşmasını çətinləşdirir, poe- manın ümumi pafosuna müəyyən dərəcədə xələl gətirir. Bu, həm də başqa bir mühüm məqamın ortaya çıxmasına diq- qət yetirməyi zəruriləşdirir. Bu tipli abidələri nəşr üçün seçən zaman onların milli özünəməxsus xüsu siyyətlərinə ayrıca diqqət yetirməyi gündəmə gətirir. Burada eyni zamanda janrın spesifikasını, kompozisiya xüsusiy yətlərinı, məzmun cəhətinı, obrazın təsvir tərzini, eposun bütün bədii-poetik quruluşunu və s. göz önünə gətirmək lazımdır (Təəssüf ki, A. Tarkovskinin tərcüməsində «Qırx qız» eposunun milli özünəməxsusluğu tamamilə unudulmuş, əsərin məzmun, struktur, kompozisya, forma və təqdimat xüsusiyyətlərinə ciddi ziyan dəymişdir). Beləliklə, qaraqalpaq xalq qəhrəmanlıq dastanı «Qırx qız»ın folklor-etnoqrafik mənbələrini, forma-kompozisiya və ideya-bədii xüsusiyyətlərini təhlil edərkən bir sıra əsaslı nəticələrə gələ bilirik. «Qırx qız» epik poeması çoxqatlı və çoxplanlı tarixi, etnoqrafik və folklor nümunəsi olması ilə nəinki qaraqalpaqların, həm də digər türk xalqlarının bədii yaddaşında mühüm yer tutmaqdadır. 38 Poema ilk növbədə ona görə unikal və spesifikdir ki, burada nəinki türk batırlarının qəhrəmanlığı, həm də türk qadının - Gülayimin, Sərvinazın və onların otuz səkkiz rəfiqələrinin qəhrəmanlığı, cəsurluğu, qoçaqlığı, igidliyi və düşmənlərə endirdikləri ölümcül zərbələrlə əldə edilmiş qələbə vəsf olunur. «Qırx qız» dastanı həm də ona görə fərqli folklor hadisəsidir ki, burada uzaq keçmişdə yaşamış qaraqalpaq amazonkalarının qəhrəmanlığından bəhs olunur. Əsər qədim Xarəzm sartları və qaraqalpaq müytenlərinin dastanlarına bağlıdır. Burada həm də qaraqalpaqların qədim əcdadlarının arxaik sosial ənənə və adətləri öz əksini tapmışdır. Dastanın əsas süjetində ilkin matriarxat variantını tapmaq olar ki, bu Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 100 101 əsər məhz matriarxat və amazonka motivləri ilə kifayət qədər zəngindir. Xatırladaq ki, qədim tanınmış antik tarixçilər Herodotun, Diodorun və başqalarının əsərlərində sak- massaget qəbilələrinin həyatında qadının rolu, Tomirisin Persiya şahı Kirə sarsıdıcı zərbələr endirməsi haqqında məlumatlar yer almaqdadır. Eposun formalaşmasında digər ünsürlər, əfsanə və rəvayətlərlə yanaşı, «Avesta», «Kitabi- Dədə Qorqud», «Şah namə» kimi mənbələrin böyük rolu olduğunu da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bütün bu kifayət qədər məlum əsərlərin içində etnoqraf L.S.Tolstovanın «Qırx qız» eposuna qədim erməni əfsanələrinin təsirindən danışması dissonans kimi səslənir. L.S.Tolstova heç bir konkret əsas olmadan və fakt göstərmədən «Qırx qız» əsərindəki Sərkop şəhərinin adını nəyə görəsə Assuriya şəhəri Şamirama və guya erməni şəhəri Samirama bağlayır. Və belə yanaşma tərzi heç nə ilə təsdiq olunmur. Müəllif nədənsə «Qırx qız»ın bütün xüsusiyyətləri (mövzu, məzmun, ideya, kompozisiya, obrazlar və s.), personajların davranışı, başlıca hadisələr, hadisələrin cərəyan etdiyi ərazilər, bədii ifadə vasitələrinin xarakteri və s. görə əsəri sırf türk dastan ənənəsinə bağlamaqdan imtina edir və, fikrimizcə, belə tendensioz yanaşma tərzi özünü qətiyyən doğrultmur. 39 Onu da əlavə edək ki, dastanın L.S.Tolstovadan başqa heç bir araşdırıcısı əsərdə erməni, yaxud Assuriya elementlərinin olduğunu təsdiqləməmişdir. Əksinə, «Qırx qız» eposu türk etnik arealına bağlılığına görə nəinki qaraqalpaq, türk, həm də digər xalqların təfəkkür sahiblərinin diqqətini cəlb etmişdir. Əsərin ideya xüsusiyyətləri, xalq obrazlarının həyatiliyi dünya mədəniyyətinin tanınmış nümayəndələ- rindən olan böyük fransız yazıçısı Lui Araqonun marağına səbəb olmuşdur. «Qırx qız» dastanının qəhrəman obrazları ilə tanış olan bu böyük yazıçı əsəri məşhur roman-german dastanlarından «Roland haqqında nəğmə» ilə müqayisə etmişdir. Lui Araqonun məhz belə xarakteristikası, əsərin monumentallığı və məzmun xüsusiyyətləri, həm də digər xalqların epik təfəkkür daşıyıcılarının və mütəfəkkirlərin «Qırx qız»a marağını artırmışdır. Onlar bu dastanı öz doğma xalqlarının (rus, özbək, türk, qazax, litva, qırğız, türkmən və s.) dilinə çevirməklə əsərin populyarlaşmasında və geniş yayılmasında böyük rol oynamışlar. Bütün qeyd olunanlara baxmayaraq, belə maraqlı məzmunlu dastan hələ də mütəxəssislər tərəfindən kifayət qədər öyrənilməmişdir. Əgər dastanın tarixi-etnoqrafik mənbələri az-çox öyrənilmişdirsə, onun folklor, ideya- məzmun və kompozisiya-struktur xüsusiy yətləri hələ də xüsusi təhlil pred meti kimi çıxış etməmişdir. Qaraqalpaq folklorşünasları və eposşünasları, N.Davkarayev, İ.Sagitov, K.Aimbetov, K.Maksetov, S.Bahadırova, türkiyəli dastanşü- naslar F.Türkmən, S.V.Uyğur və başqaları əsər haqqında bir sıra mülahizələr yüyürtsə də, «Qırx qız» kimi qə dim, arxaik köklərə dirənən bu əsərin xeyli məsələlərini diq- qət mərkəzinə çəkməyə bu gün də ehtiyac duyul maq dadır. Bütün bu məsələlər təhlil etdiyimiz əsərin bir sıra para metr- lərdən öyrənilməsini bu gün də aktuallaşdırmaqdadır. Ədəbiyyat 1. Толстова Л.С. Использование фольклора при изучении этногенеза и этнокультурных связей народов// Фольклор и историческая этнография. М., 1983, с.9. 2. Кырк кыз. Каракалпак халг достаны. Тарж.Уйгун ve Миртемир. Тошкент, 1948. 3. Кырк кыз. Записано со слов народного певца Курбанбая Бахши. Пер. С.Сомовой. Ташкент, Госиздат Узб.ССР, 1949., 290 c. 4. Uyğur C.V. Karakalpak destanları. Kırk kız destanı. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007, s. 40-843. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|