Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 94 95 adına bağlanır ki, həm də onu eyni zamanda erməni əfsanəsi ilə əlaqələndirmək düzgün olardı. Bundan başqa L.Tolstova sonrakı əsərində nəzərdən keçirdiyimiz abidənin qədim qatı haqqında danışarkən onun bir sıra motivlərinin «Qırx qız», «Nart» və oğuz eposu «Kitabi-Dədə Qorqud»la olan əlaqələrini və eyni zamanda İran xalqlarının orta əsrlər eposu («Şahnamə») və bir sıra digər Xarəzm əfsanələrinin variantları «sartlar» və «müytenlər» də özünü əks etdirdiyini göstərir. 32 Belə uyğunluğun kökünü o, bu xalqların genetik, mədəni əlaqələrin dəki yaxınlığında görür. L.Tolstova yazır ki, «Qırx qız» dastanının çoxsaylı analogiyaları osetin «Nart» eposuna, həm də digər qohum (uyğun) əfsanələrə gedib çıxır ki, onların da yayılması əsasən skif-sarmat-sak-massaget dünyası və onun alan əfsanələri ilə genetik əlaqələrini, osetinlərin və Aralətrafı xalqların xüsusən qaraqalpaqlar arasında müəyyən yaxınlığını görmək mümkündür. 33 Bununla bağlı L.Tolstova öz əsərində hətta konkret bir sxem də təqdim edir ki, onun fikrincə bu «Nart» eposunun əsas mənbəyi kimi ortada dayanır. Əlbəttə, biz epik əsərlər arasında belə əlaqələrin olduğunu qəbul etsək də, bununla belə «Qırx qız» eposunun onunla heç bir qohumluq əlaqələri olmayan erməni əfsanələri ilə yaxınlığını qeyd etməyin o qədər də inandırıcı olmadığını söyləməyi zəruri hesab edirik. Dastanla yaxından tanışlıq zamanı bir mühüm xüsusiyyət də özünü göstərir ki, bu da «Qırx qız»ın doğrudan da qədim dövrlərdə yarandığını sübut edir. Bu əsəri hələ vaxtilə XVIII əsrdə qaraqalpaq dastançı-şairi Jien Jırau özü əzbər söyləmişdir. Jien nəinki «Qırx qız» dastanın, həm də «Alpamıs», «Koblan», «Maspat şa» və digər poemaların da mahir ifaçısı kimi tanınır. Jien adı xalqın yaddaşında yetərincə yaşamaqdadır. O, bu gün həm də qaraqalpaq ədəbiyyatının banisi kimi tanınmaqdadır. Jien xalq poeziyasını, əcdad poeziyasını, şifahi poeziyanı yaxşı bilirdi. Buna görə də o, onların ifa olunmasına da qayğı ilə yanaşırdı. «Qırx qız»ın ifası dildən-dilə, ağızdan- ağıza, bir ifaçıdan digərinə keçməklə hər dəfə genişlənir və hər bir ifaçı onu Jienin təqdim etdiyi kimi ifa etmək istəsə də, öz əlavə detallarını da əsərin kontekstinə daxil edirdi. İfaçılar köhnəlmiş görünən şeyləri yeni realiyalarla, yeni anlayışlarla zənginləşdirirdilər. Beləliklə də, dastanın bu və ya digər məqamlarını, keçmiş dövrlərin möhtəşəm abidəsini dövrümüzə gətirib çatdırırdılar. Dastan toplayıcıları dəfələrlə belə bir məsələni diqqət mərkəzinə çəkmişdilər ki, guya ifaçı poemanı dinləyicilərə olduğu kimi çatdırır. Həqiqətdə isə onun mətni əvvəlki mətndən fərqlənirdi. Epik ifaçı heç də yaddaşında təsvir olunmuş mətni saxlamır. O, bəzən elə olur ki, hər yeni ifa zamanı mətni yenidən canlandırır və, beləliklə, göz qarşısında konkret mətnin variantı yox, onun daha geniş şəkildə ifası özünü nümayiş etdirir. İfaçı bir imkandan yox, bir neçə imkanlardan istifadə edir. Poemanı dövrümüzə gətirib çatdıran digər dastançı Qur- banbəy Tajibəyov olmuşdur. Onun dastanı yaxşı bil məsini biz bu nəğməkarın təhkiyə manerasında bir sıra imkanların ortaya çıxması ilə bağlı özünü göstərdiyinin şahidi oluruq. İfa zamanı Qurbanbəy Tajibəyov əsərin ilk söylənilmiş mətnini çox da zədələməyə yol verməmişdir. Qaraqalpaq eposşü- nasları «Qırx qız» poemasını 1940-cı ildə məhz onun dilindən qələmə almışdılar. 1958-ci ildə Q.Tajibəyov vəfat etdikdən sonra A.Tarkovski «Gözəl Gülayim haqqında povest»ini bu böyük jıraunun işıqlı xatirəsinə həsr etmişdir. Təəssüf ki, Jien Jıraunun variantı saxlanılmadığından bizim Qurbanbəy variantını hər hansı müqayisəyə cəlb etmək imkanımız da yoxdur. Əgər belə bir imkan olsaydı, heç şübhəsiz ki, biz müxtəlif dövrlərdə ifa olunmuş variantları qarşılaşdırıcı – tipoloji yöndə nəzərdən keçirməklə əsərin məzmun xəttində, Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 96 97 kompozisiyasında və süjetində baş vermiş dəyişikliklərin nədən ibarət olduğunu daha aydın müşahidə edə bilərdik. Jie nin variantı əlimizdə olmasa da, Qurbanbəy Tajıbəyov ifa sın da döyüş epizodları və vuruş səhnələri kifayət qədər görümlü verilmişdir. Əsərdə batal (döyüş)səhnələr daha geniş yer tutmaqdadır. Buna görə də «Qırx qız» eposunda bədii kompozisiya və döyüş epizodlarının nəzərdən keçirilməsi əsərin poetikasının dərk edilməsi üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Qurbanbəy Tajıbəyov variantının bütün detalları ilə öyrənilməsi qaraqalpaq söyləyicilərinin ifaçılıq ustalığının, onların ənənəvi epik yaradıcılıq ustalığı ilə əlaqələrini dərindən dərk etməyə imkan verir. Əsərdə geniş şəkildə təqdim olunmuş döyüş səhnələri bütün detalları ilə işlənməklə bir sıra hallarda qırğız dastanı «Canıl Mirzə» ilə uyğunluqlara malik olduğunu söyləmişdik. Burada bir sıra məqamları da əlavə etmək olar: yürüşə hazırlıq motivləri, qızların birgə döyüşə istiqamətlənməsi, rəqibin qarşı tərəfin yürüşü haqqında məlumat alması, döyüşün başlanması, döyüşdə batırların təkbətək görüşü, ümumi döyüşün vəziyyəti, döyüşün sonu, döyüşdən sonrakı vəziyyət və s. bu əsərlərdə geniş yer almışdır. Dastanların belə müstəvidə təhlillərə cəlb edilib incələnməsi qırğız alimi A.Sıdıkovun təcrübəsində daha maraqlıdır. 34 «Qırx qız» dastanının süjet-kompozisiya məsələlərini təhlil edib belə nəticələrə gəlmək olar ki, burada hər şey döyüş epizodları və səhnələri ilə bağlı olmaqla müəyyən prinsipə söykənərək qurulur. Bu prinsiplər də öz növbəsində öz sabitliyi və ənənəviliyi ilə diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda bunu da qeyd edək ki, bu yalnız onun ifa olunması zamanı özünü büruzə verir. Burada başqa bir məqamı da qeyd etmək yerinə düşər: epik əsərlərin yaranması və onların ifası mütləq mövcud ənənə daxilində gedir və getməlidir. Bunu nəinki janrın ideya- estetik sisteminin sabitliyində, obrazların xarakteristi kasında, həm də eposun üslub vasitələrinin mühüm hissəsi ilə bərabər mətn ifadəsində görə bilirik. Söyləyicilər tərəfindən müəyyən pro sesin təsvirində tətbiq edilən «ümumi yerlər» (döyüşə ha- zırlıq, atın yüyənlənib-yəhərlənməsi, batırların döyüşü və s.), adətən epik qatlarda çoxsaylı sabit obrazlı ifadələri özün də əks etdirməkdədir. Nümunə kimi tədqiqatçılar iki mə həbbət dastanı - türkmənlərin «Hürliqa və Hemra», özbəklərin «Rüstəmxan»ını hərtərəfli nəzərdən keçirirlər. 35 Əlbəttə, epik əsərlərin, o cümlədən «Qırx qız» eposunun xarak terik xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün hər hansı dasta nın iki və daha artıq variantının əl altında olması zəruri- dir. Məsələn, qırğız xalq qəhrəmanlıq dastanı «Manas»ın bü- tün təhkiyə strukturunun ortaya çıxarılması üçün (S.Oraz- bə yov və S. Karalayev variantları) mütəxəssislər adətən iki müx təlif variantları götürüb, müvafiq təhlillər aparmaqla eposda döyüşlərin təsvirini və hücum səhnələrinin ümumi və fərqli məqamlarını müəyyənləşdirirlər. Eynilə belə üsuldan türk xalqlarında və qeyri-türklərdə mövcud olan «Koroğlu» dastanının variantlarını təhlillərə cəlb etməklə nəticələrə gəlmək olar. Bu həm də ona görə mümkündür ki, bu gün eposun müxtəlif variantları daha geniş məlumdur: İ.Şopenin, A.Xodz konun, O.Sandın, V.Xuluflunun (Aşıq Hüseyn Bo- zalqanlıdan yazıya alınmış variantı), H.Əlizadənin (Aşıq Hü seyndən yazıya alınmış variantı), Gürcüstan EA-nın Ke- kelidze adına Əlyazmalar İnstitutunda gürcü türkoloqu L.Çlaid zenin üzə çıxardığı «Koroğlu»nun ən monumental va riantı və digər variantlar üzərində daha səmərəli şəkildə qur maq olar. Bu baxımdan türk xalqlarının epik əsərlərinin seçilməsi və nəşr olunması ilə bağlı proseslərin yalnız müəyyən mənada qə naətbəxş olduğunu da qeyd etməyə ehtiyac vardır. Mə sə- lən, tanınmış folklor mütəxəssisi A.Ş.Mirbadaleva özünün Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|