Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 78 79 Madinada Muxammed Mədinədə Məhəmməd, Türküstanda Xojaxmet Türküstanda Hacəhməd Bul turğan balalardın, Bu duran balaların Jolın sarday aşagör. 14 Yoluna sən kömək ver. Qocaların, ahılların dilində türbə, Yaradan, Allah, Xuda, pirlər, Məhəmməd peyğəmbər, Şeyx Hacı Əhməd Yasəvi adları heç də boşuna dilə gətirilmir. VI-VII əsrlərdə yaşamış Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.), XI-XII əsrlərdə yaşamış Şeyx Hacı Əhməd Yasəvi digər müsəlman türklərinin olduğu kimi qaraqalpaqların da müqəddəsləri hesab olunmuş və olunmaqdadırlar. Doğrudan da Türküstanda Şeyx Hacı Əhmədin nüfuzu (yeri gəlmişkən qeyd edək ki, qaraqalpaqlar Türküstanı «Aтa журты» - “Aтa yurdu” adlandırmaqdadırlar) Məhəmməd peyğəmbərinki qədər yüksək olduğundan onun populyarlığı və müqəddəsliyi haqqında hekayətlər, rəvayətlər, məlumatlar mənbələrdə dolaşmaqdadır. 15 Məlum olduğu kimi, Şeyx Əhməd «Divani- hikmət»ində xüsusi populyar formada islam qanunlarını təbliğ etməklə sufi təriqətinin aparıcı nümayəndələrindən biri kimi məşhur olmuşdur. «Qırx qız» dastanının ümumi mətni ilə yaxından tanışlıq burada müqəddəslərə necə böyük dəyər verilməsini yetərincə təsdiqləyir. Mətndə bu yerlər kifayət qədərdir. Bunlar aşağıdakılardır: «Fəryad edər Xudaya» 16 (s.80), «Allah adını anar (s.88), «Allah ömür versin uzun yaşına» (s.94), «Sığındım bir Allaha» (s.104), «sən nə etdin Xudaya» (s.112), «Ay Allahım bax da bizi düşünüb» (s.116), «Peyğəmbər olub Yurındaz» (s. 124), «Peyğəmbərə yalvarıb» (s. 130), «Mərhəmət etmədi mənə İlahim, varıb, (gedib) ziyarət üçün» (s.152 ), «Xudaya yalvarıb orda» (s.154), «Allahın izni ilə işlər görəyim» (s. 156), «Müsəlmanın fərzlərini etmisən» (s.158), «Mərhəmət baba, yalvararaq Allaha, üzün tutdu qibləyə, peyğəmbərə baba- can» (s. 160), «Məhəmməd adlı peyğəmbər, peyğəmbərə etdi duasını», Allahın sevdiyi qulun» (s.164), «Allahın dostu Məhəmməd, öfkələndi peyğəmbər, əzrayıl canın alınca» (s.166), «Peyğəmbər gözətlərkən» (s.172), «Övliyaya söz verib» (s.186), «Verdi mənə Allahım» (s.184), «Bir Allahdan təkcə budur diləyim» (s. 206), «Uşaq ikən yetim etdi Allahım» (s.214), «Göz yaşımı görür idi Allahım» (s.218), «Nalə çəkib bir Allaha ağlaram» (240), «Allahım nəsib etmişdir» (s.242), «Mənə acıyıb diri qoyma Allahım» (s.298), «Yaradan Allahım, Xudam» (s. 316), «Baxın müsəlmanların» (s.432), «Allah, Allah deyə çığırır» (s.436), «Biz nə etmişik sənə, Allahım», «Öz elimdə hüzur qoymayıb Rəbbim, yalvararaq Allah səndən umaram»(s.444), «Ey Allahım, Allahım» (s.482), «Allah açsın yolunu» (s.594), «Ey Allahım, Allahım, saldın, başıma vayını» (s.632), «Qəbul oldu Allahım» (s.638), «Göz yaşların heç görürmü Xudayam» (s.682), «Göz yaşımı görən oldu Allahım» (s.686), «Bir Xudadan diləyi» (s. 752) və s. Dastanda bəzən Allaha, Yaradana, Xudaya, peyğəmbərə, övliyalara, pirlərə, qibləyə və s. müraciət klassik ədəbiyyatdakı kimi sanki minacat şəklində gedir. Allahyar bəy, Gülayim, Arıslan, Sərfinaz, Altınay və başqa bu kimi obrazlar Allahla ünsiyyətə girməklə ona dualar edirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, minacatdan nəinki klassik poeziyada Nizami, Balasağunlu, Nizami Zöhrabi və b., həm də xalq ədəbiyyatı nümunələrində geniş istifadə olunmuş və «Qırx qız» dastanında bu xüsusilə maraqlı təqdim olunmuşdur. «Qırx qız»da övliyalar, ocaqlar, pirlər və s. yaxından iştirak edirlər. Çünki islamiyyətin yayılmasında və təbliğində onlar özlərinə və başqalarına yardımçı olmaqla, özlərini maddi iqtidar sahiblərindən qat-qat üstün tuturdular. Sultanlar, qazilər öldükdən sonra adları unudulduğu halda Mövlanalar, Pir Sültan Abdallar, Şeyxlər, Bəktəşilər unudulmurdu. 17 Yəqin elə buna görə də indiki Qazaxıstan ərazisində yerləşən Şeyx Əhməd Yasəvinin məqbərəsi az qala Məkkə kimi ziyarətgah Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 80 81 olmaqda diqqəti cəlb etməkdədir. Türkiyəli memarlar da bu məqbərəni 1993-cü ildə ona böyük ehtiyac olduğundan bərpa etməyi qərara almışdılar. Belə olduğu təqdirdə «Qırx qız» dastanı qəhrəmanlarının mənəvi həyatı və əxlaq dəyərləri ilə bağlı olduğunu öz varlığından keçib Allaha üz tutmanın, pirlərə, övliyalara tapınmanın qəhrəmanların qəlbində mühüm yer tutduğunu söyləyə bilərik. Dastanda bir sıra hallarda müəyyən olunur ki, qəhrəmanlar və obrazlar heç nəyə, heç kimə qul olmayıb şeytana alçalmamaqla, Haqqın, Rəbbin nəsibini axtarıb zahirdən uzaqlaşıb batinə yaxınlaşmağı ön plana çəkirlər. Bu obrazların daxilində mistikaya inanma bütün digər dinlərdə xristianlıqda, iudaizmdə, buddizmdə, manixeizmdə mövcud olanlardan fərqli olub yalnız islam əxlaqına söykəndiyi ortada dayanır. Allahı, Yaradanı çağırma dastanda heç də yalnız qəhrəmanların hiss və əhval-ruhiyyəsini ifadə etmək vasitəsi kimi xidmət etmir. K.Maksetovun “Qırx qız”da dinə münasibətini biz bu baxımdan nəinki müdafiə edir, həm də onun belə yanaşmasının ziddiyyətli olması kimi qiy mətlən- diririk. K.Maksetovun qeyd etdiyinin əksinə olaraq Gülayim, Arıslan, Sərfinaz, Altınay pirlərə, övliyalara müraciət etməklə xalqı öz ətrafında sıx birləşdirməklə məqsədlərinə canatma və düşmən üzərində qələbə qazanmaları kimi nəzərdən keçirməliyik. «Qırx qız»ın qədim hissəsi sak-sarmat-massaget mədəni ənənələrinə gedib çıxır. Maraqlıdır ki, dastanda bu xalqın sosial problemləri və qaraqalpaqların qədim əcdadlarının ənənələri əksini tapmışdır. 18 Dastanın süjeti eyni zamanda öz qədim ilkin matriarxat variantında yaş sinifləri haqqında da məlumat verir. Bu onu göstərir ki, cəsur, gözəl Gülayim öz 39 rəfiqəsi amazonkalarla uzaq Sərkop adasında yaşayıb düşmən yürüşlərindən qorunmaqla vətənini xilas etmək əzmindədir. Türk xalqlarının dastanları sırasında «Qırx qız» olduqca unikaldır. Düzdür, bu tipli digər bir epik abidə də mövcuddur ki, o qırğız xalqına məxsus «Canıl Mirzə» dastanıdır. 19 Bu əsərin baş qəhrəmanı Canıl Mirzə olmaqla, o da düşmənə qarşı amansız mübarizə aparır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Canıl Mirzə, vaxtı ilə akın Moldo Baimbetin dilindən yazıya alınmışdır. Canıl Gülayim kimi güclü, cəld, bacarıqlı, cəsur olmaqla qəbiləsini və özünü düşmənlərdən qorumağa çalışır. Ölkəsinin və özünün ləyaqətini alçaltmaq istəyənlərə qarşı mübarizliyini sübut edir. Canıl Mirzənin qeyri-adi fiziki qüvvəsi, həm də onun hərbçi olma bacarığını göstərir. Canılın rəhbərlik etdiyi xalq mehriban və əməksevərdir. Eposda qırğız xalqının batır mədəniyyəti, batır sənəti, adəti, ənənələri, məişəti yaxşı əks olunmuşdur. Canıl koyqut qəbilə sindən olan noyqut tayfasındandır. O, Qara Qambul başda olmaqla, kalmık ordusuna qarşı vuruşur. Canılın gözəlliyi və cəldliyi digər batırları da az qala özlərindən alır, o cümlədən ona Qoşqar xanı Dursunun da gözü düşür, Əndicandan olan Ülbürcük batırın da ona olan sevgisi hədsizdir, pəhləvan Burqun da ondan kəsir, cəsur Kurmanbəy də onunla birgə olmağa çalışır, bundan başqa Canıla qədim qırğız tayfasından olan Manan Tulku da, Ucuke də vurulmuşdu, eyni zamanda qazaxların başçısı cəsur Şırdakbəy, Ak-Koçkor və digərləri də Canıl Mirzəni ələ keçirmək istəyirdilər. Eposda oyrotlar, kalmıklar, qazaxlar, özbəklər və digər qəbi lələr və xalqlar haqqında söhbət açılır. Əgər biz əsərin süjet-kompozisiya xəttinə və mövzusuna nəzər salsaq, onun bəzi məqam larının «Qırx qız»la oxşarlığının şahidi olarıq. Hər iki abidənin başlıca xüsusiyyətləri, onların oxşar məqamları ilə bağlıdırsa, həm də aralarında xeyli fərqlər də mövcuddur. 20 «Qırx qız» daha monumentaldır. «Qırx qız» 21 nəğmə, 290 səhifədən ibarət olduğu halda, «Canıl Mirzə» Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|