Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 90 91 Gülayim, Arıslan, onların tərəfdarları yürüşə gedib Xarəzmi Nadir şahın ordusundan xilas etmək istəyəndə və Altınayı əsirlikdən qurtarıb, Nadir şahın ordusunu darmadağın etdikdə əsl qəhrəman təsiri bağışlayırlar. Bundan sonra Xarəzm xalqı bayram edib şənlənir, ölkədə ədalət qalib gəlir. Gülayim və Arıslan əsgərləri ilə birgə Türküstana qayıdır. Xalq onları böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılayır. Qaraqalpaq folkloru və yazılı ədəbiyyatının istedadlı tədqiqatçısı Nazim Davkarayev bununla bağlı yazırdı: «Poemanın əsas ideyası onun lap əvvəlindən sonuna qədər yüksək vətənpərvərlik hissləri, vətənə sevgi hissləri ilə doludur. Bu, poemanı ölməz və xalqa daha yaxın edir. Çünki məhz xalq öz işıqlı gələcəyi uğrunda bütün düşüncəsində əsrlər boyu yalnız bu məhəbbəti daşımışdır. Poemada xalqın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə səhnələri, mənzərə ləri olduqca parlaq, obrazlı ifadələrlə verilir. Burada bu mübarizəni idarə edən, bu mübarizəyə başçılıq edən qəhrəmanların xarakterləri yetərincə relyefli təsvir olunmuşdur». 29 Eposun mühüm cəhətlərindən biri onda əksini tapmış humanizm dir. Humanizm qəhrəmanların hərəkətlərində, fəaliyyətində onların ətrafdakılarla münasibətlərində özünü yaxşı büruzə verir. Böyüklük, insanlıq, ədalətlilik və s. keyfiyyətlər məhz Allahyar bəyi, Gülayimi və başqa qəhrəmanları xarakterizə edir. Onlar daim həyat prinsiplərinə sadiqdirlər. Təsadüfi deyildir ki, Gülayim hər bir döyüşdən qabaq batırlara tapşırıqlar verdikdə deyir: «Səbəbsiz qan tökməməli». Burada biz poemanın əsas ideyasının azadlıq və ədalət uğrunda mübarizəyə həsr olunduğunu daha dərindən duyuruq. «Qırx qız» eposunda batırların dostluğu da olduqca görümlü təsvir olunmuşdur. Batırlar və batır qızların bir-birlərinə münasibəti açıq, dürüst, ədalətli, sözlərinə əməl etmə, igidlərə yeri gəldikdə kömək, qəhrəmanlığa istiqamətlənmə, lazım gəldikdə həyatını qurban vermə və s. dastanda düşünülmüş şəkildə əksini tapır. Digər batırlar və batır qızlarla münasibətlər əsərdə ikinci mövqedə dayansa da, onların hər birinə eposun məzmununda xeyli yer verilmişdir. Belə personajlara «Qırx qız» poemasında Arıslan, Altınay, Sərfinaz, Otbaskan və digərləri aiddirlər. Epos hər bir xalqın nümayəndəsindən ölkənin, şəhərin idarə olunması ilə bağlı başçının seçilməsi ilə yekunlaşır. Qəhrəmanlar – Gülayim və Arıslan bir-birinə qovuşduqdan sonra xalqlar da bir-birinə yaxınlaşırlar. Gülayim, Arıslan, Sərfinaz xalqları birləşdirib qələbə çalır və onların azadlığı uğrunda mübarizə aparmaqla insanları bəlalardan hifz edirlər. «Qırx qız» eposunda qadınlar faktiki olaraq xalq taleyini həll edirlər. Bu, Gülayimin timsalında daha əzəmətli görünür. Feodal – patriarxal qaydalar hökm sürdüyü, qadının bütün hüquqları cəmiyyətdə tapdandığı bir dövrdə, ailədə ona yer verilmədiyi halda belə bir təsvir xalqın arzu və istəyinin, qadının azadlığa can atması, onun qul vəziyyətindən azad olması və feodal quruluşunda bunların aradan qaldırılması və s. poemada maraqlı şəkildə əks olunmuşdur. Qeyd etdiklərimizə qaraqalpaq eposunun tanınmış tədqiqatçısı K.M.Mak setov da vaxtı ilə diqqət yetirmişdir. 30 Nəinki «Qırx qız» dastanında, həm də qaraqalpaqların di- gər qəhrəmanlıq dastanlarında da qadınlara aparıcı yer veri- lir. Qaraqalpaq klassik poeziyasının tanınmış nümayəndəsi Ber dax doğma xalqın əcdadı haqqında danışarkən, qadının qaraqalpaq qəbilələrindəki yerindən, rolundan söhbət açmaqla, xıtay Aruxanın, müyten Akşolpanın adını çəkir ki, onlar qaraqalpaq qadınlarının aparıcı nümayəndələri kimi tanınmaqdadırlar. Bu, həm də qaraqalpaq cəmiyyətində qadının mühüm, aparıcı yer tutduğundan xəbər verir. «Qırx Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 92 93 qız» dastanında isə qadınlar daha yüksək yer tutmaqla, həm də ictimai həyatda yaxından iştirak edirlər. Eposda mifoloji və nağılvarı xarakterli motivlərə də yetərincə yer verilir. Eposun bir sıra məqamları sehrli nağıllardakı motivlərə daha çox uyğundur. Əlbəttə, nəinki bu eposda, həm də türk xalqlarının digər epik nümunələrində nağıl motivlərindən geniş istifadə olunmuşdur. Əsərdə qarğanın məsləhət və təkliflərinə gəldikdə isə biz hər şeydən əvvəl bu süjetdə məşhur hind abidəsi «Pançatantra»nın Azərbaycanda və digər türk xalqlarında «Kəlilə və Dimnə» adı altında məşhur olan əsərin süjeti ilə yaxınlığını görürük. Burada təmsil, hekayə, pritça, nağıl və digər bu tipli novellalardan istifadə həm də sosial münasibətlərin ön plana çəkildiyini sübut edir. Sehrli nağıl motivlərindən burada istifadə eposun süjet xəttinin belə inkişafında özünü tamamilə doğruldur. Çünki nağılvari yanaşma tərzi eposda konflikti həll etməyə istiqamətlənir. Poemada çoxsaylı komik epizodlar da vardır ki, bun- lardan duzlu-məzəli xalq yumoru ilə bu və ya digər təs virlər- də, xarakterlərin açılmasında, hiperbolizə ləşmiş məqamların ve ril məsində geniş istifadə olunur. Bu xüsusiyyət A.Tar- kovski tərcüməsində üçüncü fəsildəki qulaqsız Sayekin Güla- yimə və qırx qıza yaxın laş ma səhnəsində daha maraqlı təsvir edilmişdir. Əsərdə qəsbkarlar xüsusilə lənətlənirlər. Nadir şahın və- ziri Kulımsay (yəni Gülümsəy) və əfsunçu qarı eposda məhz oxu cular qarşısında bu şəkildə nəzərə çarpırlar. Poemada onla rın qorxaqlığı, yalançılığı, bədliyi yetərincə qabar dıl mış- dır. Əsərdə Altınayın böyük əsgəri sücayətləri haqqında da geniş danışılır. Burada tədqiqatçılar əsasən qədim arxaik elementlərin matriarxat xüsusiyyət lərini qeyd etməklə, qadınların kişilərlə bərabər hüquqa malik olmasının daha çox öz inandırıcılığı ilə seçildiyini söyləyirlər. Qaraqalpaqların əcdadlarının etnogenetik əlaqələri e.ə.II-I minilliklərə gedib çıxır. Etnoqraflar və tarixçilər qeyd edirlər ki, bun dan başqa daha bir mühüm məqam da vardır ki, e.ə. I minillikdə Xarəzm oazisi ərazisində sonralar qaraqalpaq xalqının etnik komponentlərinin bu etnoslara aid olmasına dair məlumatlar qalmaqdadır. Çünki məhz sonrakı dövrdə qara qal paqlar bir xalq kimi bu etnik komponentlərin tərki- bin də yaşayıb formalaşmışlar. Qədim Ön Asiya və Xarəzm mə dəni əlaqələrinin əks-sədası ilk növbədə qaraqalpaq folklorunda daha geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. 1875-ci ildə tarixçi – etnoqraf N.Karazin Çimbay * qaraqalpaqla rından, daha doğrusu, nağılçı qarıdan «Qadın xanlığı haqqında nağıl» adlı rəvayəti qələmə almışdır. N. Karazinin qələmə aldığı bu nağılda aşağıdakıları oxuyuruq: «Hələ lap qədim zamanlarda yer, səma, insanlar və adətlər tamamilə başqa cür olanda» böyük bir xanlıq varmış ki, orada xan qadın imiş və burada «hər şeyi qadınlar edirlərmiş: həm məsləhət verər, həm yolundan çıxanı mühakimə edər, həm müharibəyə gedər, həm də ov ovlayarmışlar…» Bu xanlığın paytaxtı Samiram şəhəri imiş. Bu, olduqca möcüzəli bir şəhər olub, səmalarda otuz yeddi min dirək üzərində dururmuş ki, heç kəs oraya özbaşına daxil ola bilməzmiş… 31 Etnoqraf L.Tolstova bu fikirlərdə yer üzünün yeddi möcüzələrindən biri haqqında qədim rəvayətin olduğu fikrini irəli sürür ki, məhz o dövrdə Semiramidada – asılmış qəsrlər mövcud olmuşdur, onlar Assuriya çariçası Şammuramat adı ilə bağlı imiş – Şammuramat e.ə. IX əsrin sonlarında Assuriya hökmdarı olmuşdur. Bundan sonra L.Tolstova qeyd edir ki, bu əfsanə həm də Van gölü ərazisində yaşayan ermənilərdə də geniş yayılmışdır. Buradan da etnoqraf belə bir nəticəyə gəlir ki, antroponim Samiram Assuriyalı qadının *Çimbay Qaraqalpaqstanın iri ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən olub öz yumoru ilə fərqlənən şəhər kimi tanınmaqdadır. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|