Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 82 83 cəmi 11 nəğmə, 51 səhifədən ibarətdir. Qazax epik poemaları «Qız-Jibek», «Ayman-Şolpan», baş qurd eposu «Aldar və Zöhrə»nin də müəyyən məqamları qaraqal paqların «Qırx qız» eposu ilə müqayisə oluna bilər. “Qırx qız”la «Canıl Mirzə» arasında biz xeyli oxşar cəhətlər görməyimizə bax mayaraq, L.S.Tolstova aşağıdakıları qeyd edir: «Qırx qız» dastanı Orta Asiya xalqlarının folklorunda analogiyaya malik deyil dir, əksinə, o digər cəhətləri ilə Qafqaz xalqlarının eposlarının motivlərinə (ilk növbədə osetinlərin, kabar dinlərin, abxaz- ların) uyğun olmaqla, kumuxların nart əfsanələri ilə bağlıdır. 21 Hər iki dastanın motivləri ilə yaxşı tanış olduğumuzdan biz tədqiqatçının bu fikirlərini müdafiə etməkdən kənarıq. Hər bir tədqiqatçı epik dastanların süjet və obrazlarının ümumi və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirərkən müqayisə edilmiş xalqların həyatına, folklor nümunələrinə, motivlərinə daha diqqətlə yanaşmalıdır. «Qırx qız» monumental epik dastanı qaraqalpaq qızı Gülayim və onun 39 rəfiqəsinin qəhrəmanlığından söhbət açır. Bu əsərdə qaraqalpaqların məişəti, həyatı, tarixi, adətləri, ənənələri, psixologiyası, düşüncə tərzi, müstəqillik və azadlıq uğrunda mübarizələri kifayət qədər görümlü əks olunmuşdur. 1949-cu ildə Daşkənddə Dövlət nəşriyyatı Svetlana Somovanın rus tərcüməsində «Qırx qız» poemasını nəşr etmişdir. 22 S.Somova tərcü məsində poema 21 nəğmədən ibarətdir. Əsərlə tanış olduqda, ümu miyyətlə, belə nəticəyə gəlmək olur ki, Svetlana Somova onun tərcüməsi zamanı əsərin ritmini, intonasiyasını, təsvir sistemini, əsər üçün xarakterik cəhətləri əsasən saxlaya bilmişdir. Bundan başqa dastan sonralar da dəfələrlə nəşr olunmuşdur. 1965-ci ildə isə Moskvadakı «Детская литература» nəşriyyatı «Qırx qız» əsərini ayrıca kitab kimi tanınmış tərcüməçi, türk (Azərbaycan, türkmən, qazax, qaraqalpaq) ədəbiyyatlarının yaxın dostu A.Tarkovskinin təqdimatında «Повесть о прекрасной Гулаим» adı altında nəşr etmişdir. 23 A.Tarkovskinin bu tərcüməsi 25 fəsil-hekayətdən ibarətdir. Tarkovski tərcümə zamanı orijinaldan fərqli prinsiplərə daha böyük üstünlük vermişdir. Burada hər bir fəslin əvvəli şeir mətni ilə başlayır, sonra tərcüməçi əsərin məzmununu nəsr ilə, bəzi məqamlarda isə şeir mətnindən istifadə etməklə verir. Lakin bunu da nəzərə alaq ki, tərcümənin nəsr mətni eposun şeir mətnini dəfələrlə üstələyir. Görünür, belə sərbəst tərcümə metodunu seçməklə A.Tarkovski eposun mətnini rusdilli oxucunun qavrayışına yaxınlaşdırmaq məqsədinə üstünlük vermişdir. Lakin buna baxmayaraq, burada orijinaldan kənara çıxmalar da özünü ciddi şəkildə göstərir. Bununla belə A.Tarkovskinin tərcüməsini biz S.Somova tərcüməsi ilə müqayisə etdikdə onun ümumi mətni nə qədər korladığının şahidi oluruq. A.Tarkovski əsərə özündən lüzumsuz şeylər əlavə edir ki, bu nəinki əsərin struktur- kompozisiya xüsusiyyətlərini, həm də onun ideya-məzmun tərəfini olduqca aşağı salır. A.Tarkovskinin «Повесть о прекрасной Гулаим…» tərcü məsi əsasında XX əsrin 70-ci illərində sonralar «Qobus- tan» jurnalının baş redaktoru işləmiş istedadlı mərhum şair Ələkbər Salahzadə əsəri dilimizə tərcümə etmişdir. Ələkbər Salahzadə ilə söhbət edib, onun tərcüməsinin necə alındığı ilə maraqlandıqda, o, bizə əsərin orijina lından yox, məhz Tarkovskinin «Повесть о прекрасной Гулаим...» variantından qidalandığını qeyd etmiş və, özü dediyi kimi, əsərin tərcüməsi onu tamamilə qane etməmişdir. Lakin hər necə olmuş olsa da, qaraqalpaq folkloru, eposu ilə Azərbaycanda ilk tanışlıq məhz A.Tarkov skinin «Повесть о прекрасной Гулаим...» əsəri əsasında ortaya çıxmışdır. S.Somovanın tərcüməsinə gəldikdə isə, poema bu tərcümədə 21 nəğmədən ibarət olmaqla, orijinaldakı kimi bir-birinə proporsional (mütənasib) olaraq verilmişdir. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 84 85 Nəğmə lər elə beləcə də adlanır: Birinci nəğmə, ikinci nəğmə, üçüncü nəğmə…, beşinci nəğmə və s. A.Tarkovskidə isə nəğmələr qaraqalpaq epik ənənəsinə yox, rus epik ənənəsinə uyğun olaraq verilir. Məsələn, «О том, как…», «О том, как прекрасная Гулаим отваживала сватов…» və ya «О том, как пастух Журын обманул бая Аллаяра…» və i.a., və s. kimi təqdim olunur. Bütün bu fəsil lər başlanğıcı etibarı ilə türk və ilk növbədə qaraqalpaq epik ənənəsinin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirmir. Düzdür, S.Somovadan fərqli olaraq A.Tarkovski öz tərcüməsində oxucuya əsərin bir sıra fəsillərində daha çox diqqət cəmləşdirməyi sanki təkrar edir. Bu fəsillərə nəzər saldıqda faktiki olaraq oxucu eposun ümumi süjet xətti ilə buradakı iştirakçılarla, obrazlarla hadisə və hərəkətin hansı yerdə getməsilə tanış ola bilir. Əlbəttə, bunu biz A.Tarkovskinin əsərində həm də müxtəsər tezis olaraq eposun xülasəsi kimi də görə bilərik. A.Tarkovski tərcüməsində orijinalın forma – kompozisiya xəttindən kənarlaşma özünü ciddi şəkildə göstərməkdədir. Bununla belə elə tədqiqatçılar vardır ki, onlar A.Tarkovskinin tərcümə mətninin Qurbanbəy Tacıbəyov orijinalına yaxın olduğunu da söyləyirlər. Məhz 1968-ci ildə buna görə də A.Tarkovskinin bu tərcüməyə görə Qaraqalpaqstanın Berdax adına Dövlət mükafatına layiq görüldüyü qeyd edilir. 24 «Qırx qız» poemasının A.Tarkovski tərcüməsində adı tam şəkildə aşağı dakı kimidir: «Повесть о прекрасной Гулаим, батыре Арыслане и сестре его Алтынай, о бае Аллаяре и пастухе Журыне, о шахе Надире и хане Суртайше…». Adından göründüyü kimi «Qırx qız» əvəzinə A.Tarkovski povestin adını lüzumsuz olaraq bu qədər uzun şəkildə vermişdir. Bu da, təbii ki, qaraqalpaq şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələrinin pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Bəs eposun başlıca məzmunu nədər ibarətdir? …Dastanda lap uzaq zamanlarda Qumluqlar ölkəsində, Amudərya suları gur axan yerdə noğay qəbilələri yaşayan ölkədə Sərkop adlı şəhərdən söhbət gedir. Onun ətrafı yanmayan kərpicdən hündür qəsrlə əhatələnmişdir. Şəhərin hakimi Allahyar bəy idi. Onun saysız-hesabsız dəvələri, qoyunları, atları, ilxısı olmaqla çobanları, nökərləri hamısı öz işləri ilə məşğul idilər. Allahyarın altı oğlu, bir qızı var idi. Qızının adı Gülayim idi. Gülayim 14 yaşına yetişəndə onun gözəlliyi ilə bağlı söz-söhbət az qala dünyanın bütün vilayətlərinə və yerlərinə yayılmışdı. Gülayim o qədər gözəl, o qədər qamətli, o qədər yaraşıqlı imiş ki, onun gözəlliyini bəzən kimlə, nəylə, müqayisə də edə bilmək mümkün deyildi. Əsərdə Gülayimin uzun qara saçları, qu quşu kimi sürahi boynu, ağappaq üzü, qara qaşları kaman kimi, yanaqları badamı rəngdə, dodaqları qaymaq, dişləri mirvariyə bənzə- yirmiş... 25 Gülayim obrazının poemada verilməsində bədii ifadə vasitələrindən, hiperbolalardan, metaforlardan yetərincə istifadə olunmuşdur. Bu, qəhrəmanın həm xarakterik xüsusiyyətlərinin yapılmasında, həm də digər personajların xüsusiy yətlərində özünü büruzə verir. Hər bir konkret şəraitdə Gülayim və onun rəfiqələrinin təsvirində obrazlı ifadələrə, müqayisələrə geniş yer verilir. Məsələn, Gülayimin bütün hərəkəti və davranışı son dərəcə gözəl və müqayisə olunmaz şəkildə təqdim olunur. Bundan sonra Gülayimin xarakterik xüsusiyyətləri ortaya çəkilir. Onun yanağı qıpqırmızı yanır, dodaqları qızılgülün qönçələrinə bənzədilir. Əsərdə Gülayimin xarakterik xüsusiyyətlərinin daha dərinləşdirilmiş təhlili gedir. Poemada Gülayim misli- bərabəri olmayan gözəl kimi təsvir olunur. Gənc cəsur batırlar ona qəlbini verməyə hazırdırlar. O, elçilərdən cana doyubmuş. Buna görə də yaxın rəfiqəsi Sərfinazı çağıraraq atasından Meyvəli adasında əzəmətli bir qəsr tikdirməyi, özünün və rəfiqələrinin orada yerləşdirilməsini xahiş edir. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|