Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 86 87 Adadakı – Meyvəli qəsrində yaşaya-yaşaya qızlar at çapmağı, ox atmağı, qılınc oynatmağı, hərb sənətinə yiyələn- məyi öyrənirlər. Onlar hər gün yaşıl çəmənlikdə döyüşlər təşkil edirlər. Atlar kişnəyir, qızların əlində qılınclar oynayır. Biri digərini atın belindən vurub salır, sapanddan ox atır və hər biri müvəffəqiyyət qazanırlar. Elə bir igid yoxdur ki, bu qırx qızdan hər hansı birinin uğurunu təkrar edə bilsin. Allahyar bəy həm də qızına hər yerdə Gülayimi müdafiə etməyə hazır olan Aktamker adlı ərəb atı hədiyyə etmişdir. Adanın ətrafında məşhur ustalar qızmar günəş altında bir-birinə yumurtayla yapışdırılmış kərpicdən tikilmiş bir qala qurmuşdular. 300-dən artıq usta qəsri elə bərkitmişdir ki, oraya baxmaq belə mümkün deyildir. Düşmənin buraya daxil olmaması üçün ustalar qapılara 5 açardan ibarət elə bir qıfıl qoymuşlar ki, açarların hər biri onu açıb bağlayanda özünəməxsus musiqi çalır: Birinci səs: «Qalada 40 nəfərik». İkinci səs: «Əgər düşmənsənsə, girə bilməzsən». Üçüncü səs: «Əgər buludlardan yuxarıdasansa, onda qəsrdən içəri keç!». Dördüncü səs: «Meyvəlidə kişilərə yer yoxdur!». Beşinci səs: «Ölürük, amma təslim olmuruq!». Meyvəlidə 39 rəfiqəsi ilə yaşayan Gülayim onları cəsur batır kimi hazırlayır. Qızların içində ona ən yaxını hərb sənətinə dərindən yiyələnmiş Sərfinaz idi. Qızlar qəsrdə ola-ola düşmən hücumunu hiss edirlər. Bu, 40 minlik ordusu ilə qaraqalpaq torpaqlarına hücum çəkən, Sərkop şəhərini işğal etmək istəyən kalmık xanı Surtayşadır. Qanlı döyüşlər başlayır. Allahyar bəyin oğulları qorxudan qaçıb gizlənirlər. Surtayşa Allahyar bəyin 6 oğlunun hamısının gözünü töküb kor edir. Allahyar bəylə Surtayşa arasında ölüm-dirim döyüşü gedir, kalmık xanı Allahyar bəyin bel sümüyünü sındırıb, onun üzərində qələbə çalır. Sonra isə Allahyar bəyi yerdən başı üzərinə qaldırıb daşa çırpır, bıçağını çıxarıb onun başını kəsir». 26 Mübarizə davam edir, döyüşə Sərkop batırı Otbaskan girişir. Otbaskan ləyaqətlə vuruşur, onun nə özünə, nə də başqasına yazığı gəlir, «o, düşmənləri bir-bir qırıb tökür, bununla belə o da dözməyib yaralanır, qan su yerinə axır, Otbaskan da yerə yıxılır». 27 Bundan sonra müdafiəyə bütün Sərkop xalqı – cavan, qoca, kişi, qadın – biri çəkiclə, biri oraqla, o biri bıçaqla, digəri şişlə girişir. Lakin buna baxmayaraq, xalq Surtayşa qarşısında tab gətirə bilmir. Surtayşa sərkopluları qula, şəhəri külə çevirib, onların işıqlı arzularını gözlərində qoyub, özlərini bədbəxtliyə düçar edir. Kalmıklar əsirləri Şərqə tərəf sürürlər. Onların arasında Gülayimin anası Aksulu da göz yaşı töküb hönkürərək ağlayır. Əsən külək az qala əsirlərin gözlərini çıxarır, əsirlik onların mübariz ruhunu zədələyir. Surtayşasa insanları bir- birinin ardınca qılıncla yerə sərir. Ölənləri quyulara atıb, üstünü basdırmağı əmr edir. Xalq yalnız Gülayimi düşünür. Onu səhralar üzərində uçan quşlardan soruşur… ey ağ sonalar, sarı qazlar, ey ördəklər, ümid yerimiz, xilaskarımız - Gülayimi görməmisinizmi? Gülayim tezliklə kalmık xanı Surtayşanın hücumundan xəbər tutur. O, rəfiqələri ilə Aktamker atının belində onlara köməyə tələsir. Gülayim sanki od kimi yanır. Sərkopa çaparaq çatmış qızlar Otbaskanın artıq əsir olduğunu, Sərkopun şiri-nəri-Saimbeti,Yerimbeti, Şerimbeti, Baimbeti görürlər ki, onlar da Sərkop uğrunda canlarını qurban verib şəhid olmuşlar. Vəziyyəti belə görən Gülayim qardaşlarını lənətləyir, onlardan ömürlük ayrılmağı qət edir və and içir ki, «qardaşlarının meyitini də torpağa tapşırmayacaq…». Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 88 89 Bundan sonra o, atını kalmık şəhəri Müşkilə sürür. O, Surtayşanın əsgərləri ilə mübarizəyə girişir. Mübarizədə onun üç rəfiqəsi həlak olur və o, onları Dərbənd – dağı altında dəfn edir. Qızlar əvvəl qırx nəfər olsalar da, sonra otuz yeddi nəfər qalırlar. «Biz on yeddi qalmış olsaq belə, onsuz da qırx qızıq. Bu yolda canını qurban vermiş rəfiqələrimiz də bizimlədir. Onların adı təklikdə yaddan çıxar, amma mənim təklikdə adım «Gülayimdir». Qoy xalq bizim adımızı hamılıqla yadda saxlasın: «Qırx qız». Biz «Qırx qız» poemasında nəinki kalmık xanı Surtayşanın qaraqalpaq şəhəri Sərkopa hücumu haqqında, həm də eposda ikinci bir paralel xəttin inkişaf etdiyini görürük. O da faktiki olaraq vahid süjetə tabe olmaqla, ondan asılıdır. Bu, Nadir şahla bağlı məqamlardır ki, qədim Xarəzmin xeyli hissəsini ələ keçirmiş və belə bir fikirlə yaşamışdır ki, Arıslan batırın bacısı gözəl Altınayı özünə arvad etsin. Arıslana isə böyük hörmətlə yanaşan Gülayim onun dərdindən ölən çoxsaylı batırlardan heç kimi qəbul etməmişdi. Arıslan və onun xalqı Nadir şahın ordusuna tablaya bilməzdi. Məkrli çəkişmələr nəticəsində şah Arıslana Xarəzmi tərk etməyi təklif edir. Çünki onun başlıca məqsədi Altınayı ələ keçirməkdən ibarət idi. Nadir şah əvvəl elçiləri göndərir, sonra isə özü Altınayın yanına gəlir və gözlənildiyi kimi ondan rədd cavabı alır. Qəzəblənmiş şah ölkəyə öz ordusu ilə daxil olur. Olduqca güclü, çətin və qanlı mübarizə gedir. Qüvvələr bərabər olmadığından Altınay və onun xalqı məğlubiyyətə uğrayaraq əsir düşür. Elə eyni vaxtda Gülayim də yaraqlanıb, yasaqlanıb rəfiqələri ilə kalmık xanı Surtayşaya qarşı hücuma keçir və yolda Xarəzmli batır Arıslanla görüşdükdə onlar bir-birini tanıyır. Arıslan da qızların dəstəsinə qoşulur. Onlar Surtayşanın ordusunu darmadağın etdikdən sonra Sərkop xalqını da zülmdən azad edirlər. Gülayim Arıslana əvvəldən olan sevgi izdivaclarını həyata keçirməyə razılıq verir. Lakin onların xoşbəxtliyi uzun çəkmir. Altınayın taleyindən xəbər tutan kimi onlar Altınayı zindandan azad edib yenidən hücuma keçirlər. Xarəzmi Nadir şahın hücumundan xilas edərək vətənə, doğma ellərə sülh gətirirlər. Nəhayət, düşmən məğlub edilir. Xarəzm və Sərkop xalqı qarşısında çıxış edən Arıslan deyir: «Qılınclar sülh istəyir. Şah hakimiyyəti ölümdən pisdir. Ölkəni özünüz idarə edin… qaraqalpaqlardan – müdrik Əli, türkmənlərdən – şanlı əsgər Sakir, özbəklərdən – müğənni və şair Alim, qazaxlardan – ağıllı və xeyirxah Köksə». Beləliklə, qəhrəmanlar bir yerdə ölkənin idarə olunmasına başlayırlar. Arıslan, Gülayim və Altınay Meyvəli adasına qayıdıb, orada şad, xürrəm və xoşbəxt ömür sürürlər. Eposun süjeti xeyli başqa qollara bölünərək əsas xətdən kənarlaş malarla inkişaf edir. Məsələn, Xarəzm batırı Arısla- nın bacısı Altınayın taleyi yumorla haşiyələnmiş üç hiyləgərin – Amanqulun, Aşirin və qulaqsız Sayekin Gülayimə elçilik epizodları, yaxud Gülayimi ələ keçirmək istəyən Jurındazın sərgüzəştləri və s. əsərdə rəngarəng boyalarla təqdim olunmuşdur. Poemanın həyatiliyi onun vətənpərvərlik motivləri və hisslərin zənginliyi ilə daha çox diqqət çəkir. Öz ölkəsinə böyük məhəbbət, gələcəyə inam, xalqının azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizənin şirinliyini dadmaq kimi məqamlar əsərə xüsusi rəng gətirir. 28 Digər məsələlərlə yanaşı, «Qırx qız» eposunda aparıcı motiv vətənpərvərlik ideyalarıdır. Gülayim, Sərfinaz, Arıslan, Otbaskan kimi qəhrəmanların düşüncələri xalqla, vətənlədir. Gülayim Meyvəli adasında qəsr tikilən zaman öz yaxın rəfiqələrini hərb işinə öyrədir. Arıslanla görüşdə isə yalnız doğma torpağı, doğma eli-obası haqqında, onun üzərinə istiqamətlənən təhlükələr haqqında düşünür. Qeyd etdiyimiz qəhrəmanlar oxucular qarşısında öz həyatını doğma vətən uğrunda mübarizəyə həsr etmiş batırlar kimi dayanırlar. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|