Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 74 75 kitabın da əsərin bir sıra keyfiyyətləri təqdir edilsə də, nədənsə alim «Qırx qız» eposunda digər dastanlarla müqayisədə dini motivlər və inanc elementlərinin azlığından şikayətlənmişdir. K. Maksetova görə qəhrəmanlar pirlərə, məsələn, «Koblan» dastanındakı kimi öz gücsüzlüklərinə görə yox, oturaqlaşmış ənənəyə görə səcdə qılırlar. Xalq qəhrəmanlarının cəsurluğu və gücü allahın və peyğəmbərlərin «hər şeyə qadir ola bildiklərini» arxada qoyur. «Qırx qız»da din insanların taleyinə heç bir təsir göstərmir. Onlar qələbəni yalnız öz ağıllarının gücünə söykənərək əldə edirlər. Üstəlik, allah insanlarla real gerçəklikdə üz-üzə dayanarkən gücsüz olur. 5 Tədqiqatçı dinlə, allahla bağlı mülahizələrini bununla da sonuclamır və daha sonra yazır: «Məsələn, söyləyicilər Jurın çobanın başına gələnlərdən söhbət açarkən allaha ümidini bağlayıb öz sürüsünü yiyəsiz, nəzarətsiz qoyub Gülayimin ürəyinin ələ alınması ilə bağlı məqamı haqqında ironiya ilə danışırlar». 6 Bu isə «Qırx qız» dastanının yuxarıda qeyd etdiyimiz və K.Maksetovun nəzərdən keçirdiyi Qurbanbəy Tajıbəyov repertuarında mətnin onlarca yerlərində qəhrəmanların (Gülayim, Arıslan, Sərfinaz, Altınay və başqalarının) pirlərə, ziyarətgahlara, ocaqlara, övliyalara, peyğəm bərlərə, Allaha yaxından müraciət etdiklərinin şahidi oluruq. Deməli, dastanda dindən və inanc elementlərindən istifadə heç də K.Maksetovun göstərdiyi kimi adda-budda xarakter daşımamış, əksinə qəhrəman və personajların müqəddəslərə müraciəti sistemli və şüurlu şəkildə əks olunmuşdur. Elə buna görə də dastanı məhz dini motiv və inanclar kontekstində araşdırmaq da yetərincə səmərəli ola bilər. Qurbanbəy jıraunın mətnində dini müqəddəslərə mü- raciətin yer alması təsadüfi hesab edilə bilməz. Öz xal qının etnik-milli adət-ənənəsi, həyat tərzi, dini baxışları ilə dərindən tanış olmayan söyləyici heç bir halda Xudaya, Allaha, Tanrıya düşüncəsində bu qədər geniş yer də ayıra bilməzdi. Əgər nəzərə almış olsaq ki, dastanın söylənilməsində mükəmməl jırauçılıq ənənələri mövcud olmuş və bu XVIII-XIX əsrlərin əvvəllərin də yaşayıb yaratmış xalq həyatına bütün yaradıcılığı ilə bağlı olan Jien Jıraudan gəlir, belə olduqda müqəddəslərə xalq düşüncəsində nə üçün bu qədər geniş yer verildiyini də aydın şəkildə anlaya bilərik. Allaha, Xudaya, Tanrıya müraciət dastanda planlı, ardıcıl şəkildə olmaqla, həm də mətnin mühüm atributu kimi çıxış edir: Men jılayman bir qudayğa zar-zar, Mən ağlaram bir Xudaya zar-zar, Qışlar bolsa üzgin ürip yawar qar, Qış olanda boran olub yağar qar. Bağ içinde sayran etken qırq qızım, Bağ içində seyran edən qırx qızım Az da bolsa aytatuğın sözüm bar. 7 Az da olsa söyləyəcək sözüm var. Dastanın ikinci fəslində isə biz eyni müraciəti Altınayın dilindən eşidirik: Men jılayman bir qudayğa zar-zar, Mən ağlaram bir Xudaya zar-zar, Qışlar bolsa üzgin ürip yawar qar, Qış olanda boran olub yağar qar, Bul maydanğa kelgen barlıq xalayıq Bu meydana gələn bütün xalqımız, Az da bolsa aytatuğın sözim bar. 8 Az da olsa sözləyəcək sözüm var. Dastanda bütün mətn boyu biz bu tipli müraciətlərin şahidi oluruq: - Aşıwlansan berdim sağan ixtiyar, Öfkələnsən verdim sənə ixtiyar, Sen jıladın bir qudayğa zar-zar, Sən ağladın bir Xudaya zar-zar, Mülgiy berme kötirib tur basındı, Mürgüləmə, yuxarı tut başını Bu Sarkopta atqa şıqqan Allayar! 9 Bu Sərkopda ad çıxaran Allahyar. Bu, kalmık xanı Surtayşa ilə Allahyar bəyin təkbətək üz-üzə gəldiyi andır. «Allahyar «əlini açıb Allaha, sığındı pirlərinə» və sonra Surtayşanın qarşısına çıxdı». 10 Surtayşa Allahyarın yaxasını yırtıb ona zərbə endirərkən Allahyar qəzəblənir və Surtayşanı lənətləməklə pirlərə acıqlanır və “kalmık pirləri qədər yoxsunuzsa, sizə pir deyilərmi”, - deyə soruşur. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 76 77 Gərgin mübarizədə, əlbayaxa döyüşdə Allahyar Surtay- şaya məğlub olduğunu görüb biçarə vəziyyətdə qalır, göz yaşını axıdaraq yenə də zarıldayır: Men jılayman bir qudayğa zar-zar, Mən ağlaram bir Xudaya zar-zar, Qışlar bolsa ürgin ürip, jawar qar, Qış olanda boran olub yağar qar, Öltirmey tur ötinişim Surtayşa, Öldürmə dur yalvarıram, Surtayşa, El xalkıma aytatuğın sözüm bar. 11 El, xalqıma söyləyəcək sözüm var. Gülayimin ən yaxın rəfiqəsi Sərfinaz da xalqın belə vəziyyətini gör- dükcə dözə bilmir, göz yaşı axıda-axıda deyir: Men jılayman bir qudayğa zar-zar, Mən ağlaram bir Xudaya zar-zar, Qışlar bolsa ürgin ürip jawar qar, Qış olanda boran olub yağar qar, Qulaq salın Gülayımday jan apa Qulaq verin Gülayım can apaya, Az da bolsa aytatuğın sözüm bar. 12 Az da olsa söyləyəcək sözüm var. Gülayim də vəziyyətin yetərincə ağır olduğunu anlayır və Sərfinaza müraciət edərək aşağıdakıları söyləyir: Men jılayman bir qudayğa zar-zar, Mən ağlaram bir Xudaya zar-zar, Qazan urıp qırda qaldı qızıl nar, Xəzan vurub qırda qaldı qızıl nər, Haw qızlarım qabağımdı üyiwdin, Hey qızlarım qaşımı çatmağımın, Az da bolsa bul siyaqlı joni bar. 13 Az da olsa böylə bir səbəbi var. Gətirdiyimiz nümunələrin hamısında yalnız Surtayşanın Xudaya müraciəti deyilsə, bütün hallarda qaraqalpaqların və qazaxların ailə-məişət poeziyasında fərdi, ailəvi, ictimai kədəri daha relyefli ifadə edən tolqau tipli müraciətlər əksini tapmışdır. Tolqau janrından yaradıcı insanlar müxtəlif kədərli hadisələrdən, məsələn, xalq öz liderini, hökmdarını, doğma eli-obanı, şəhəri, xalqın görkəmli oğullarını itirdiyi zaman istifadə edirdilər. Elə buna görə də “Qırx qız” dastanında kalmıklar və qızılbaşlarla müharibə zamanı dərd-kədəri ifadə edən tolqaulara daha geniş yer verilirdi. «Qırx qız» dastanının söyləyiciləri əsərin dilinə obrazlılıq, emosionallıq və ekspressivlik gətirmək üçün rəngarəng bədii priyomlardan, üslubi fiqurlardan bacarıqla istifadə etmiş və poemanı məhz bu elementlərin köməyi ilə də xalqa sevdirə bilmişlər. Dastanda yer almış belə elementləri üslubi fiqurlar da adlandıra bilərik. Əsərdə bu tipli elementlərin - təkrirlərin üslubi-semantik funksiyaları və onların daşıdığı əlavə poetik çalarlar da olduqca müxtəlifdir. «Qırx qız» dastanında onlar mənanın qüvvətləndirilməsi, ekspressivliyin yüksəldilməsi və s. üçün istifadə olunur. Burada biz həm də bu tipli müraciət təkrirlərin epik təhkiyənin sürəkliliyini nəzərə çarpdırmaq, onu təfsilatı ilə çatdırmaq, diqqəti daha çox dastan mətninin əsas ideya və məzmununa yönəltmək üçün işlədildiyinin şahidi oluruq. “Qırx qız” dastanında təkrirlər mətnə yeni məlumat əlavə etməsə də, poetik dinamikanı, onun ritmikliyini, melodikliyini və intensivliyini təmin edir. Qeyd etməyə ehtiyac vardır ki, nəzmli dastanlarda təkrirli kombinasiyadan istifadə etmə də əsərin dilinə xüsusi rəvanlıq gətirir və bu, «Qırx qız» poemasında Allaha müraciət və dini inanc elementlərinin əks etdirilməsi üçün də olduqca səciyyəvidir. Dastanda dinə, Allaha, Xudaya münasibətin digər bir bariz nümunəsini biz qırx qızın yaşadıqları, yarışdıqları Meyvəli adasına yenidən döndükləri zaman qocaların əllərini göyə açıb yalvardığı məqamda da yaxşı görürük: Sonda turıp qarrılar, Sonda qalxıb yaşlılar, Qolların kökə jayadı, Əlin göyə açdılar, Awliye qoymay sıyındı: Türbəyə yalvardılar: -Jaratqan alla qudayım, Yaradan Allahım, Xudam, Mına turğa qızlarğa Burda duran qızlara Qəmxorlıq etegör Sən yardımçı olginən! Ajdarhanı at etken, Əjdahanı at edən Habjılandı qamçı etken, İlanı qamçı edən Bahavatdin pirlerim, Bəhaəddin pirlərim, Bularğa madet beregör, Bunlara sən mədəd ver, Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|