Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- «Şəhriyar» lirik-epik poeması.
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 62 63 satqın kimi Şeyirxandan onun qardaşını məhv etmək istəyi epizodunda əks olunur. Məqsim qızın bu təklifinin həyata keçirilməsinin həll olunacağını Şeyirxan aşağıdakı kimi ortaya qoyur: «Qardaşını məhv etmək üçün onu buradan altı aylıq bir məsafədə olan Julman şəhərinə göndərmək lazımdır. Orada üç bulaq var – Abuhəyat, Abuzəmzəm, Abupələk. Bu bulaqlardan hər birinin sehrli xüsusiyyətləri vardır. Abupələkdən içə bilən uzun ömürlü olur, Abuhəyatdan içən lap altmışdoqquz yaşlı qoca olsa belə iyirmibeş yaşlı cavana dönür, Abuzəmzəmdən isə hər hansı bir kəs bir qurtum içsə, o, bütün ömrü boyu xəstəlik nə olduğunu bilmir. Bu sehrli bulaqları Kakrap adlı div qoruyur. Onu Həzrət İskəndər öz sehrinin gücü ilə hərəkətsiz həyat tərzinə məhkum etmişdir. Orada dərin bataqlıqlar var. Bulaqdan su içməyə gələnləri div udur, bataqlıq onları məhv edir. Qardaşını oraya göndər, qoy orda məhv olsun». Nəinki qaraqalpaq, türk, həm də monqol eposunda batırın sevdiyi qızı ələ keçirib onunla evlənməsi geniş yayılmış epik motivdir. Uzaqda yaşayan qızın axtarışına çıxma (göbəkkəsmə, yaxud buta verilmə) folklorda tez-tez rast gəlinən motivdir. Gənc batır qız dalınca gedərkən bütün sədd və çətinliklərdən keçəcəyinə və sevgilisinə qovuşacağına inanır. Eposda evlənmə, gəlin öz düşdüyü vəziyyətilə, öz ölkəsinin dağıdıl masına və yaxınlarının ölümü ilə barışmırsa, hər şey onun ölümü ilə sona çatır. Lakin biz bir sıra türk dastanlarında qızın öz qəbiləsinə, xalqına qarşı çıxdığının da şahidi oluruq. Məsələn, «Qurbanbəy»də Məqsim qızın Kalmık xanına öz qardaşını məhv etmək üçün müraciəti bu qəbildəndir. Belə vəziyyəti biz qazax qəhrəmanlıq dastanı «Koblandı - batır»da da görürük. Məsələn, burada Kalmık xanının qızı Qarlıqa Koblandının zindandan qaçmasına, onun atasının və qardaşının öldürülməsində qəhrəmana yardımçı olması da məlumdur. 6 R.S.Lipets qeyd etdiyi kimi, bu qızlar bəzən əllərində silah öz atalarının göndərdiyi insanlara, batırlara qarşı çıxış edir, müdafiənin gizli planları və zəif yerləri ilə bağlı məlumatlar verir, öz yaxınlarının zəif nöqtələrini oğlana göstərirlər. 7 Bu tipli nağıl epizodları dastanın süjet xəttinə üzvü surətdə bağlanır. Əsərdə yer almış digər nağıl elementləri və personajlar – divlər, ölü bataqlıqlar və s. qəhrəmanların məqsədə çatmasında daim maneəyə çevrilir. Çünki doğrudan da Abuzəmzəm, Abupələk, Abuhəyat kimi insanlara xoşbəxtlik gətirən bulaqlar şahların əsabələri tərəfindən qorunaraq daim xalqın üzünə bağlı olurdu. «Qurbanbəy» dastanında bədii ifadə vasitələrindən, o cümlədən hiperbola və müqayisələrdən də geniş istifadə olunmuşdur: Məsələn, «qara nər kimi nərə çəkir», «alnı ay kimi bərq vurur», «qəzəbdən əsir», «beli dartılmış kaman kimi əyilir» və s. Bu dastanda da digər qaraqalpaq dastanlarında olduğu kimi atalar sözü və zərbi məsəllər yer almışdır. Məsələn, «Əgər igidin min düşməni varsa, onun min dostu, yaxını da var», «Əgər sən lovğasansa, çiçəyin tez solacaqdır» və s. Atalar sözü və zərbi məsəllər «Qurbanbəy» dastanının ideya və məzmununu daha dərindən açmağa, onun dilinin ifadəliliyini və obrazlılığını kamilləşdirməyə xidmət etmişdir. «Şəhriyar» lirik-epik poeması. Yuxarıda qaraqalpaqların dastan yaradıcılığından danışdıqda qeyd etmişdik ki, Qaraqalpaqstan sözün həqiqi mənasında folklor nümunələri və epik dastanların beşiyi adlanmağa layiqdir. Uzun zaman kəsiyində qaraqalpaqlar müxtəlif şifahi janr nümunələrini inkişaf etdirə-etdirə son dərəcə orijinal nəğmələr, nağıllar, atalar sözü, zərbi məsəllər, müdrik tapmacalar və s. yaratmaqla onları ovxarlaya-ovxarlaya, naxışlaya-naxışlaya günümüzə gətirib yetirmişlər. Bununla belə qədim qaraqalpaq şifahi poeziyasının zənginliyi və rəngarəngliyi Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 64 65 heç də qeyd etdiklərimizlə bitib tükənmir. Qaraqalpaqların lirik-romantik dastanları da mövzu və məzmun baxımdan kifayət qədər naxışlıdır. Bu dastanlardan hər biri («Şəhriyar», «Şirin-Şəkər», «Mənglikal», «Bozatau», «Maspatşa», «Canadil», «Güldursun haqqında hekayət» və s.) qaraqalpaq epik repertuarını zənginləşdirmiş nümunələr olmaqla hamısı qaraqalpaqların yüksək poetik mədəniyyətinin və zəngin fantaziyasının məhsulu kimi diqqəti cəlb etməkdədir. Qeyd etdiyimiz baxımdan ən irihəcmli və özünəməxsus məzmunla seçilən dastanlardan biri də «Şəhriyar» 8 lirik-romantik poemasıdır. «Şəhriyar» dastanının Azərbaycan xalqının romantik «Şəh riyar» dastanı ilə o qədər də yaxından səsləşən məqam- la rını görməsək də, əsərin başqurd «İdukay və Muradım» lirik-məhəbbət dastanı ilə səsləşən elementlərini müəy yən- ləş dir mək mümkündür. 9 «Şəhriyar» son dərəcə bəzəkli, nağıl koloriti ilə haşiyələnmiş dastandır. Əsərdə yer almış xalq fantaziyasının özünəməxsusluğu, gerçək məişət səhnələri, aydın, koloritli obrazlar, müxtəlif poetik priyomlardan istifadə, lirik və qəhrəmanlıq epizodlarının zənginliyi, incə psixologizm, son dərəcə maraqlı təhkiyə manerası, uğurlu və bitkin kompozisiya dastanı qaraqalpaq xalq sənətinin ən gözəl abidələri sırasına qoya bilmişdir. «Şəhriyar» dastanı ilk dəfə 1939-cu ildə tanınmış qaraqalpaq yazıçısı Əhməd Şahmuradov tərəfindən Qaraqalpaqstanın Kunqrad rayonunda Kulemet jıraunun dilindən qələmə alınmışdır. Əsərin baş qəhrəmanları gənc batır Şəhriyar və onun qoçaq bacısı Anjimdir. Onların timsalında biz öz mərdliyi, məğrurluğu, sadiqliyi, ədalətliliyi ilə fərqlənən xalq qəhrəmanlarının xüsusiyyətləri ilə tanış oluruq. Eyni zamanda əsərdə oxucu həm də riyakar cadugərlər, ağzından od püskürən əjdahalar, sirli-sehrli qəsrlər, qanadlı atlar və s. tanış olur. Poemaya toxunan hər bir oxucu elə o andaca qeyri-adi nağıl dünyasına düşməklə çoxsaylı əfsanəvi qəhrəmanlıqların və sərgüzəştlərin şahidi olmaqla, sanki onun özü də bu qeyri-adi dünyanın sakininə çevrilir. Həmin dünyadakı əlçatmaz, ünyetməz qayalar da, sehrlənmiş qalalar da, göylərə uçmağa hazırlaşan quş qanadlı atlar da, eybəcər sehrkar qarılar da, qaranlıq gecələrdə meşələrin dərinliklərinə baş vurmaqla ağzından od püskürən əjdahalar da son dərəcə sirli-sehrlidir. Onlar cəsur atlıya mane olmalarına baxmayaraq, qəhrəman öz qolu və təmiz, qorxmaz ürəyinin köməyi ilə şərə qarşı çıxmaqla insanların ədalətə qovuşmasında onlara kömək etdiklərinin şahidi oluruq. Əsər dastanın baş qəhrəmanlarının doğuluşu, onların uşaqlıq səhnələri ilə başlayır. Poemanın başlıca məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir. Qoca Darapşa xanın doqquz arvadı vardır. Bununla belə onlardan heç birinin övladı yoxdur. Arvadlardan heç biri Darapşaya övlad bəxş edə bilməmişdir. Bundan pəjmürdə olan Darapşa Gülşara adlı bir gənc qızla evlənir. Gülşara bir müddət sonra ekiz uşaqlar – bir oğlan, bir qız dünyaya gətirir. Uşaqlar elə doğulduğu andan son dərəcə gözəl olurlar. Onlardan birinin adını Şəhriyar, o, birinin adını Anjim qoyurlar. Əvvəlki doqquz xan arvadlarının Gülşaranı görməyə gözləri olmur. Darapşa evə uzaq səyahətdən qayıdırmış. Xanın evdə yoxluğundan istifadə edən bu doqquz məkrli arvadlar saraya qoca- cadugər qadını dəvət edirlər. Ona uşaqları məhv etmək üçün yetərincə pul verirlər. Cadugər qarı bundan sonra uşaqları gölə atıb, onların yerinə yatmış ana Gülşaranın qucağına bir küçük və bir pişik balası qoyur. Səyahətdən qayıtmış Darapşa arvadı Gülşaranın iki körpə heyvan doğduğundan xəbər tutduqda bu hadisəni təəccüblə qarşılayır. Gülşaraya ciddi qəzəblənən xan gənc arvadının doğru sözlərinə inanmayıb, Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|