Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 50 51 Noğay İttifaqı tərkibində formalaşması başa çatır. XIV-XVI əsrlərdə isə qaraqalpaqların bir sıra epik poemaları yaranır ki, onların sırasında əsasən «Şəhriyar», «Koblan», «Yedige», «Yer Şora», «Alpamıs», «Qurbanbəy», «Yer Ziuar», «Qırx qız» və s. adları çəkilir. Sonrakı dövrlərdə qaraqalpaq eposu «Mas- patşa», «Qərib-aşıq», «Yusif-Əhməd» və başqaları qismində təqdim olunur. 2 Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanlarının əksəriyyətinin başlıca ideyası şər qüvvələrə qarşı mübarizənin təsviri, qəhrəmanlığın vəsf olunması kimi mövzuları əhatə edir. «Alpamıs» dastanında özbəklərin «Alpamış»ında olduğu kimi feodal dağınıqlığı şəraitində olan qəbilələrin birləşdirilməsi, vətənin qorunması, məkrliyin ifşa, dostluq və sevginin tərənnüm edilməsi və s. kimi məsələlər əsərin leytmotivini təşkil edir. «Bozoğlan» eposunda vətənin müdafiəsi ilə yanaşı, ədalətsiz şahın ifşa olunması, xalq içindən çıxmış igid Bozoğlanın vətən təəssübkeşi və ədalət tərəfdarı olduğunu göstərmək diqqət mərkəzində dayanır. «Şəhriyar» epik poeması fantastik və nağılvarı motivlərlə zəngin olmaqla qaraqalpaq xalqının daha erkən yaradıcılıq nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Qaraqalpaq dastanlarında təsvir olunan hadisələr heç də hər hansı qaraqalpaq qəbiləsinin konkret çərçivələri ilə məhdudlaşmır (məlumat üçün qeyd edək ki, qaraqalpaqlar on dörd uruq (on tört uru) və daha on səkkiz soydan ibarət olmuşlar). Bu dastanlarda bir qayda olaraq çoxsaylı qaraqalpaq qəbilələrinin fikir və düşüncəsi haqqında söhbət gedir. Qaraqalpaq dastanlarının xarakterik xüsusiy yətlə rin- dən biri onların musiqiyə daha yatımlı olması ilə bağlıdır. Qo puz vasitəsilə ifa olunan qaraqalpaq xalq melodiyaları milli qəh rə manlıq eposunun özünəməxsus keyfiyyətlərini öz mahiy yə tində əks etdirməkdədir. 3 Qaraqalpaq dastanları şifahi şəkildə bir nəsil söyləyici - dastançıdan (jırau və baksıdan) digərinə ötürülməklə ustad şəyird münasibətlərinə söykənərək yayılmış, təbliğ edilmişdir. Xalq nəğməkarlarının ustalıq səviyyəsi həm də dastanların bədii-dəyər göstəricisi kimi ortada dayanır. Dastan hər hansı konkret tarixi dövrün məhsulu olsa da, onun şifahi ifasında əsərin zaman keçdikcə kamilləşməsi, ovxarlan ması baş vermişdir. Dastan mətnlərinin yaxşılaşdırılması, ka milləş- diril məsi də jırau və baksı ifasından asılı olmuşdur. Qaraqalpaq xalq dastanlarının əksər qəhrəmanlarının valideynləri «tört tülik» («dörd mal-dövlət» buraya saysız- hesabsız qoyun (keçi), dəvə, at, inək daxildir) zənginliyini özündə birləşdirən varlı insanlardır. Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanlarında əsas obrazların züryətsiz, övladsız olması da maraqlıdır və bu digər türk, şərq dastanları üçün də xarakterik cəhətdir. Öz genezisinə görə belə dastanlar lap qədim dövrləri əhatə edir. Qaraqalpaq dastanları üçün Azərbaycan, Anadolu, Orta Asiya dastanları üçün xarakterik olan valideynlərin müqəddəs yerləri ziyarət etdikdən sonra uşağın doğulması, müqəddəs ruhların yuxuya girib uşaq dünyaya gələcəyi barədə xəbər verməsi və s. kimi hallar səciyyəvidir. Qaraqalpaq dastanlarında uşağın doğuluşuna xüsusi əhəmiyyət verilir, adətən onun digər uşaqlardan böyük, iri bədənli, cüssəli olduğu göstərilir. Görünür, möcüzəli doğuş motivi lap qədim zamanlarda meydana gəlmiş köhnə anlayış və baxışlarla bağlı olmuşdur. «Koblan», «Alpamıs», «Yazgələn», «Qurbanbəy», «Qırx qız» dastanlarında batır valideynlərin tək övladı deyil, onun bacısı da olur. Oğlanın doğuluşu ilə bağlı bir qayda olaraq təntənəli məclis qurulur. Belə məclislər bir gün yox, hətta bir neçə gün yox, qırx gün, qırx gecə davam edir. Çoxlu mal, heyvan kəsilir, aul əhli, ətraf aullardan qonaqlar dəvət edilir, böyük şadyanalıq keçirilir, deyir, gülür, çalır, oynayırlar. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 52 53 Qaraqalpaq dastanlarında batırın qız ardınca yola çıx ma- sı da mühüm yer tutur. O, atını yola çıxmağa hazı r la maq la, həm də silah seçir. Məsələn, Alpamısın Bayşubarı, Kob la nın Sarıala atı seçməsi belədir. At seçimi qaraqlapaq qəh rə man- lıq dastanlarında xüsusi detaldır. Lakin eyni zamanda bə zi dastanlarda (“Maspatşa”, «Qurbanbəy», «Qırx qız» və b.) bu motiv faktik olaraq yoxdur. Bu da onu göstərir ki, bütün das- tanlarda ənənəvi motivlərin təkrar olunmasına heç lüzum da yoxdur. Qaraqalpaq dastanlarında qız (gələcək arvad) seçmə ilə motivə də xüsusi diqqət yetirilir. Məsələn, Koblan Qurtqanı, Alpamıs Gülbarçini, Arıslan Gülayimi, Maspatşa Ayparçanı, Yer Ziuar Anyacamalı beləcə seçib axtarır. Qız axtarışı dastanların əksəriyyətinin konfliktinin əsasını təşkil edir. Qız axtarışı zamanı qəhrəmanlar bir neçə pəhləvanı məğlubiyyətə uğratmalı, qızıl hədəfi vurmalı, qızı götürüb qayıdarkən düşmən qüvvələrlə yarışa girməli, mübarizəni öz xeyrinə həll etməlidir. Dastanlarda yer alan döyüş və təkbətək mübarizələr əksər hallarda əsərin kulminasiya nöqtəsidir. Qaraqalpaq dastanlarının xeyli digər xüsusiyyətləri də vardır ki, onlar da dastanların ideya məzmunu və kompozisiya quruluşu ilə üzvi surətdə bağlıdır. Məsələn, «Qırx qız» dastanında qəsr tikintisi, Aşir, Amangül, Sayek və Çoban Jurının Allahyar bəyi aldatması və s. epizod və motivlərə biz digər dastanlarda da rast gəlirik. Və yaxud iki bəy qardaşların övladları dünyaya gəldikdən sonra onlardan birinin Bayburanın, digərindən Baysarıdan töycü istəməsi Tayşaxanın (kalmıklar) ölkəsinə getməsinə gətirib çıxarırsa, Ultanın Barçinlə evlənməklə bağlı özünəməxsus xarakteri ortaya qoyulursa, Alpamısın yeddi il yeraltı zindanda bağlı qalması ilə nəticələnirsə («Alpamıs»), «Koblan» dastanında divlərlə uzun müddətli və ölümcül mübarizələrin aparılması (Kobikli, Bökədiv və Alanqasar-Alipdiv, Çarıqlı-div, Gizir- div) və onların məhv edilməsi arvadın qohumları tərəfindən kö mək, pərilərin yaşadıqları yeri ələ keçirmə kimi hadisələrlə, mən zərələrlə rastlaşırıq. «Maspatsa», «Yazgələn», «Qurban- bəy» və digər dastanlarda da biz özünəməxsus orijinal məqamlar görürük. Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanlarının bir sırasının kompo zisiya quruluşu xalq nağıllarının süjet quruluşu ilə eynilik təşkil edir. Nağıl süjetləri xalq eposu ifaçıları, improvizatorları tərəfindən bacarıqla istifadə olunur. Eyni zamanda burada digər dastanlar üçün xarakterik olan kontaminasiya hadisələrii ilə də rastlaşırıq. Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanları öz süjet və kompozisiya orijinallı- ğını saxlamaqla, həm də digər xalqların dastanlarının süjet və kompozisiya, xüsusən özbək, qazax və başqurd eposunun xüsusiyyətlərini özündə daha çox əks etdirməkdədir. Qaraqalpaq dastanlarının başlıca personajı batırdır. Batırı bəzən Bahadır da adlandırırlar. «Batır» mənasında həm də «mərd» («məsu»), «pəhləvan» («palvan»), «ər» («er»), «kövsər» («kaysar»), «sultan» ifadələrindən də istifadə edilir. Belə söz lər dən Azərbaycan və özbək dastanlarında istifadə olunmasına da təsadüf edilir. Batır xalq maraqlarını bütün hallarda fərdi maraqlardan üstün hesab edir. Məsələn, «Qırx qız» dastanının baş qəhrəmanı deyir: «Xalq yoxsa – batır yoxdur, doğma torpaqsız batır yoxdur». Batırlar əksər hallarda xalqın xoşbəxtliyi uğrunda özünü qurban verməyə hazır olurlar. Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanlarında əsas hadisə və obrazlar baş qəhrəman ətrafında qruplaşdırılır. Məsələn, Alpamısla onun valideynlərinin, bacısının, Yadıgarın, Barçinin, Qaracanın, Həşimin, Kultayın obrazları belə əlaqələr müstəvisindədir. Onlar sanki ikinci dərəcəli, köməkçi rol oynayırlar. Arıslan, Sərfinaz, Otbaskan, qırx qız, onların valideynləri Gülayimlə sıx bağlıdırlar. «Koblan»da Polad, Qurtqa, Qaraman, Mirzə Saim, Yersəim, Ayıllı Orak və başqaları Koblan ətrafında birləşmişlər. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|