Qaraqalpaq indd

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
42
43
19.  Бартольд  В.В.История  турецко-монгольских  народов. 
Ташкент, 1928, с. 29. 
20. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюрских 
племен и народности и сведения об их численности// «Живая 
старина» Т.III-IV, 1896, c. 311.
21. Kırzıoğlu F. Карапапаклар. Borçalı-Kazak Uruğunun 
Kür-Aras Boylarındakı 1800 Yılına Bir Baxış. Tarihi, Etnoloji və Dil 
Araştırmaları. Atatürk Universitesi Basımevi, 1972; 
Bünyadov Z. Qarapapaqlar. “Borçalı” jurn., 1993, №1, 14-19; 
Məmmədov – Tağısoy N. Xəzərlər. “Azərbaycan” jurn., 2006, 
№8, s. 161-175.   
22
.
  Документы    архива  Хивинских  ханов  по  истории  и 
этнографии  каракалпаков.  М., «Наука», 1967, с.34.
23. Yenə orada, 293-294. 
24. http:// Kunqrad.com/history/dos/arhiv/mirzo/Заметки 
Мирзы  Абдурах мана  о  каракалпаках. 1873 г., 17-19 июля.
25.  Жданко  Т.А.  Очерки  исторической  этнографии 
каракалпаков.  М., 1950. 
Жданко  Т.А.  Каракалпаки    Хорезмского  оазиса . Т.1.  М., 
1952.
Толстова  Л.С.  Каракалпаки  за  пределами    Хорезмского 
оазиса.  Нукус – Ташкент, «Каракалпакгиз», 1963. 
Камалов С.К. Каракалпаки  в XVIII-XIX вв. Ташкент, «ФАН», 
1968.
Хозяйство Каракалпакии в XIX – начале ХХ века. Ташкент, 
«ФАН», 1972.  
26.  Толстова  Л.С.  Древнейшие  юго-западные  связи  в 
этногенезе кара калпаков. Журн. «Сов.этнография», 1971, №2.
27.  Жданко  Т.А.  Народное  орнаментальное  искусство 
каракалпаков. Труды Хорезмской  экспедиции, Т.III. М., 1958. 
Жданко  Т.А.  О  близости  некоторых    исторических 
традиций у башкир и каракалпаков. Археология и этнография 
Башкирии,  Т.IV.Уфа, 1971. 
 
28. Баскаков Н.А. Тюркские языки//Народы Средней Азии 
и Казахстана. М., 1962, с.115-122; 126-128; 149-153; 167.
29.  Əbülqazi Ç. Şəcəreyi-tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı). 
Bakı, AME Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2002, 146 s.
30.  Материалы  по  истории  каракалпаков//Сб.:  Труды 
Института  восто коведения  АН  СССР.  М., - Л., 1935, с.151-152. 
Жданко  Т.А.  О  близости  некоторых  исторических 
традиций у башкир и каракалпаков. Археология и этнография 
Башкирии.  Т.IV  Уфа, 1971.
31.  Жəримбəтов  К. XIX əsir  каракалпак  лирикасынын 
жанрлык  кəсийəтлери  хəм  раyажланыy  тарийхы.  Нокис, 
«Билим», 2004, с. 14.
32. Yılmaz S. XVI-XX. Yüzyıllarda karakalpak türkleri tarihi. 
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2006, s. 38.
33. Толстова Л.С. Каракалпаки за пределами Хорезмского 
оазиса. Нукус – Ташкент, «Каракалпакгиз», 1963, с. 16-22.
34.  Сочинение  Валиханова  Ч.Ч.  Зап.  РГО,  т.XXXIX.  СПб., 
1904, с. 5. 
35. Урумбаев Ж. История советской школы в Каракалпакии. 
Нукус – Куйбышев, 1966, с. 23.

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
44
45
II.  QARAQALPAQLARIN, QARAPAPAQLARIN 
XƏZƏRLƏRİN VƏ QAQAUZLARIN 
ETNOGENETİK TARİXİ BİRLİYİNƏ DAİR
Türk qəbilələrinin etnogenezi daim alimlərin maraq 
dairəsində olsa da, indiyə qədər tarixi - etnoqrafik ədəbiyyatda 
qara qal paqların, qarapapaq ların, xəzərlərin və qaqauzların 
vahid tarixi birlik altında birləşməsi ilə bağlı  hələ  də mü-
kəmməl nəzər nöqtəsi mövcud deyildir. Bununla bağlı biz 
adını  çəkdiyimiz xalqların tarixi, etnogenezi, mədəniyyəti, 
folkloru, dili və dini baxışlarını  əks etdirən  çoxsaylı 
mülahizələr ortada dayanmaqdadır. Bu fikirləri biz  Rə şidə d-
dinin, Ən-Nüveyrinin, Ö.Çə lə binin, H.Dossonun, Xovorosun, 
A.Vamberinin,  V.V.Bar  tol dun,  A.Bakıxanovun, N.S.Derja vi-
nin, V.V.Moşkovun,  S.P.Tolstovun,  L.S.Tol sto va nın, M.İ.Arta-
mo 
novun, N.A.Baskakovun, M.Maruneviçin, N.K.Dmit 
ri-
ye vin,  V.Minor skinin,  Z.Bü nyadovun,  A.S.Sum batzadənin, 
S.K.Ka   ma lo vun,  S.M.Mu mino  vun,  N.A.Aris  tovun,  L.A.Pok-
rovs  kayanın, M.Ça kirin, F.Kırzıoğlunun, R.Öz dəyin, A.Erci-
lasu nun,  D.N.Ta na soğlunun, M.N.Quboğlunun, S.Qa 
s 
ımo-
vanın və başqala rı nın  əsərlərində tapa bilərik.
Xəzərlər öz tarixi etibarı ilə sabar türklərinə (savir, sa bir, 
sibir) aiddir ki, onlar o dövrlərdəki Göytürk xaqanlığının üç 
qollarından birini təşkil etmişdir. VII əsrdən başlayaraq isə 
onların Bizans ilə sıx mədəni, siyasi, hərbi və digər əlaqələri 
olmuşdur. «Xəzər» sözü «ko-sa», «ka-sat», «kas-sat», «ka-
zar», «ka-zak» formasında istifadə edilməklə tarixi kökləri ilə 
«kaz» kökünə gedib çıxır. Xəzərlər əvvəllər  Sibirdə yaşamış, 
sonralar burtaslar, vonqrlar və çeremislərlə (yəni marilərlə) 
əlaqələrdə olmuşlar. Sonrakı dövrlərdə  xəzərlər «ağ» və 
«qara» xəzərlərə bölünmüş,  Saksın, İdil, Don, Dnepr, Terek 
çayları və Xəzər dənizi sahillərində yaşamış, geniş ərazilərə 
malik olmaqla bugünkü Azərbaycan və gürcü torpaqlarında 
möhkəmlənmişlər.
XX  əsrə  qədər qaraqalpaqlar tarixi ədəbiyyatda 
qarapapaqlar kimi (ərəb mənbələrində «kaum-i-kul-sia», rus 
mənbələrində «çyornıye klobuki»,  Qızıl Orda da «qıpçaqlar» 
qarabörklü) nəzərdən  ke çi ril mişlər. Qaraqalpaqlar 30-dan 
artıq tayfa – qəbilə birliyindən formalaşmaqla Amudərya, 
Sırdərya, Fərqanə, Xivə, Jaik və Ural ərazilərində yaşamış, 
başqurdlarla sıx əlaqələrdə olmuş, uzun müddət ərzində rus 
sərhədlərini qorumuşlar. Elə xəzərlər də Kiyev Rus dövlətinin 
ərazilərini, sərhədlərini Knyaz Svyatoslavın hakimiyyəti 
dövründə  kənar həmlə lərdən hifz etmişlər. 
«Qaqauz» etnonimi «uz», «quz», «oquz» morfemindən 
iba rət olmaqla, türk (tork, türük, turk) sözünə aiddir ki, həm 
də burada «qa» və yaxud «qaqa» və ya «göy-üz», yaxud «göy-
oğuz»dan götü rülmüşdür. Türk alimi A.Ercilasu nun fikrinə 
görə «qaqauz» qıpçaq qəbilələrinin «qaqa» qəbiləsindən 
olmaqla «uz»dan ibarətdir, daha doğrusu, «qaqauz» sözü 
«qıpçaq-oğuz», «oğuzlar», qıpçaqlar ölkəsin dən gələn 
oğuzlar deməkdir.
L.Pokrovskayanın  fikrincə isə qaqauzlar X əsrə  qədər 
Qorquz (Balxaş) gölünün cənub sahillərində yaşamışlar və 
eyni zamanda Amudərya və Sırdərya (qaraqalpaqlar da elə 
kütləvi  şəkildə bu çaylar) hövzəsində  məskunlaşmış, digər 
versiyaya görə isə onlar X əsrə qədər həm də Dnepr, Dunay 
və Balkan yarımadasında yaşamışlar. Bəzi müəlliflərin 
fikrincə qaqauzların  əcdadları türkdilli protobolqar 
lardır 
(əlbəttə, bu fikir səhvdir- N.T.), guya onlar bu ərazilərə məhz 
İdil sahillərindən gəlmişlər.
Hərbi qulluqçu, böyük-etnoqraf V.Moşkov, akad. N.Der-
ja vin  və başqaları hesab edirlər ki, türklər qaqauzların  əc-
dadlarıdır (qaqauzlar polovetslərlə, kumanlarla, daha doğ-
ru su,  qıpçaqlarla, xəzərlərlə əlaqədədir) Adlarını çək diyimiz 
alim l ər hesab edirlər ki, qara klobuklar (qaraqalpaqlar, qara-
pa paqlar) uzun müddət ərzində Rusiya sərhəd lərinin gözətçi 

---