Qarshi davlat universiteti roman german filologiyasi roman-german tillari kafedrasi

Präteritum zamon formasining qo‘llanish doirasi keng bo‘lishiga qaramay,
faqat birgina ma‘no formulasiga ega: Aktz = Betrz, Betrz va Aktz Sprz dan 
oldin, -Mod, +/-Colloqu, +/-Adv. Präteritum da jarayon vaqti (Aktz) va kuzatuv
vaqti (Betrz) bir xil, ikkisi ham nutq vaqtidan (Sprz) oldin turadi. Präteritum da 
modallik faktori bo‘lmaydi. U oddiy so‘zlashuv nutqida ham, badiiy adabiyotda
ham bir xil qo‘llanaveradi. Shuning uchun uni hikoya zamoni deb ataladi. 
Präteritum da majburiy bo‘lmagan zamon ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi
(vorgestern, im vorigen Jahr, neulich 1994 va b.)
Präteritum ba‘zan Präsens o‘rnida qo‘llanib, ayni paytda yuz berayotgan
voqea-hodisani ifodalaydi, lekin so‘zlovchi nazari avvaldan o‘ylangan holat 
(Betrachtzeit- kuzatuv vaqti)ga yo‘nalgan bo‘ladi: Präteritum ning bunday

---

shaklida ham ob‘ektiv-aniq vaqt uning asosiy formasidagi kabi qoladi, ya‘ni 

jarayon vaqti (Aktz) va kuzatuv vaqti (Betrz) bir paytda, nutq vaqti (Betrz)dan

ilgari keladi. 


Wie war doch Ihre Name? — Sizning ismingiz o’zi nimaydi?
b) Episches Präteritum, bunda asosan yozma nutqda voqealar tizimi va ketma-
ketligini ta‘minlashga xizmat qiladi.


II BOB O’zbek tilida fe’lnung zamon kategoriyalari.2.1. O’zbek tilida 

fe’lnung zamon kategoriyalari.Ma'lumki, harakat (yo holat) ning voqe bo'lish
(yoki bo'lmaslik) tushunchasi mantiqan zamon bilan bog'liq bo'ladi, ya'ni ma'lum bir 
harakat ma'lum bir zamon (payt, vaqt)da bajarilish yoki bajarilmaslik xususiyatiga
ega.Fe'llardagi zamon tushunchasi nisbiy bo'lib, u nutq so'zlanib turgan paytga 
nisbatan qiyoslangan holda aniqlanadi. Shunga ko'ra, fe'llarda dastlab uch zamon,
tushunchasi belgilanadi (o'tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon). Zamon 
ma'nosi esa fe'l tarkibida qo'llangan grammatik ko'rsatkichlar orqali reallashadi.
Masalan: 1. Ro'paramizda uncha katta bo'lmagan qishloq ko'rinadi. (G'. 
Tojiboyev.). 2. Kech kuzda... Oltiariqdan Marg'ilonga ko'chganmiz (E.Vohidov.). 3.
Hozirgi yoshlarning she'rlarida poeziyamizning eng ilg'or an'analari davom etmoqda 
(V.V.). 4. Vaqt uchqur qushday uchib o'tyapti (E.V.). 5. Yoshlar uchun ko'nglimda
tugib yurgan ba'zi fikrlarni aytmoqchiman (E.V.).Keltirilgan misollarning birinchi 
va ikkinchisida o'tgan zamon; uchinchi va to'rtinchisida hozirgi zamon;
beshinchisida esa kelasi zamon fe'l formalari qo'llangan. Bu fe'llar tarkibidagi -di, -
gan qo'shimchalari o'tgan zamon; -moqda, -yap qo'shimchalari hozirgi zamon; -
affiksi esa kelasi zamon ko'rsatkichi sanaladi.Bu misollardagi ajratib ko'rsatilgan 
(aniqlik yoki ijro mayliga) birlashadi. Zаmon kаtegoriyasi fe‘l ifodаlаgаn

---

hаrаkаtning nutq pаytigа munosаbаtini ifodаlаydi. Hаrаkаtning bаjаrilish vаqti bilаn 

nutq pаyti orаsidаgi munosаbаtigа qаrаb fe‘lning uch zаmoni fаrqlаnаdi. O‗tgаn

zаmon nutq pаytidаn ilgаri bаjаrilgаn hаrаkаtni, hozirgi zаmon nutq pаyti bilаn bir 
vаqtdа bаjаrilаyotgаn hаrаkаtni, kelаsi zаmon nutq pаytidаn keyin bаjаrilаyotgаn
hаrаkаtni аnglаtаdi.Fe‘lning o‗tgаn, hozirgi vа kelаsi zаmon shаkllаrining hаr 
qаysisi, o‗z nаvbаtidа, yanа bir nechа turlаrgа bo‗linаdi. Chunki bu zаmon shаkllаri,
vаqtning аlohidа kаttа qismlаrini ko‗rsаtish bilаn birgа, bu qismlаr ichidаgi kichik 
pаytlаrni hаm аks ettirаdi.
Hаr bir zаmon shаkli mа‘lum gаrаmmаtik ko‗rsаtgichgа egа. Zаmon shаklini 
yasovchi vаzifаsidа аsosаn sifаtdosh vа rаvishdosh shаkllаri xizmаt qilаdi.
Fe‘lning zаmon shаkllаri tuzilish jihаtidаn ikki turgа bo‗linаdi: