QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

41

bakteriyalar çox yayılan su qatlarında oksigendən çox istifadə olunduğundan onun kəskin defisitliyi yarana 

bilər. Məsələn, Dünya okeanında həyatla zəngin olan 50 m-dən 1000 m-ə  qədər dərinlikdə aerasiya kəskin 

pisləşərək fitoplankton yayılan suyun üst qatlarına nisbətən 7-10 dəfə  aşağıdır. Su hövzəsinin dibində  şərait 

anaerob vəziyyətinə yaxın ola bilər.  

Su sakinləri arasında suda oksigenin geniş  dəyişməsinə, hətta onun olmamasına tab gətirə bilən bir çox 

növlər mövcuddur (evrioksibiontlar), buna şirinsulu  oliqoxetlər (Tubifex tubifex), bəzi molyusklar (məs. 

Viviparus viviparus) aiddir. Balıqlar arasında suda oksigenin çox azlığına dözən növlərdən dabanbalığı, 

tinqabalığı, sazanı (çəkibalığını) göstərmək olar. Bununla belə, bəzi növlər stenoksibiontdur, onlar oksigenlə 

kifayət qədər yüksək doymuş sularda yaşaya bilər (məs. alabalıq). Bir çox növlər oksigenin çatışmazlığı 

şəraitində qeyri-aktiv vəziyyət (anosibioz) alır və beləliklə, əlverişsiz dövrü keçirə bilər.  

Hidrobiontların tənəffüsü ya bədənin səthi ilə, yaxud da xüsusi orqanlarla (ağciyər, traxey, qəlsəmə) həyata 

keçirilir.   

Duz rejimi.  Su sakinlərinin əksəriyyəti poykilosmotik olub onların bədənində osmos təzyiqi ətraf sudakı 

duzluluq dərəcəsindən asılıdır. Odur ki, hidrobiontların duzluluq balansını saxlamaq üçün onlara duzluluq 

dərəcəsi münasib olmayan yerdən uzaqlaşmaq əsas üsul sayılır. Şirinsulu formalar dənizlərdə, dəniz formaları 

isə şirin sularda yaşaya bilmir. Suyun duzluluq dərəcəsi dəyişməyə məruz qaldıqda heyvanlar özlərinə əlverişli 

mühit axtarırlar. Məsələn, suyun səthi güclü yağışlardan sonra duzluluğu azaldığından dəniz kiçik xərçəngləri 

(Calanus və b.) 100 m-ə qədər dərinliyə enirlər. Suda yaşayan onurğalı heyvanlar, iri xərçənglər, həşəratlar və 

onların sürfələri  homoyosmotik  növlərə aid edilir, onlar suda duzların qatılığından asılı olmayaraq daima 

bədənlərində osmos təzyiqini saxlayırlar.  

Qeyd edildiyi kimi, şirinsulu növlərin bədənlərindəki  şirələr  ətraf mühitə görə  hiportonikdirlər.  İzafi 

suyun qarşısının alınması üçün müqavimət göstərilməsə və ya bədəndən artıq su xaric edilməsə onları təhlükə 

gözləyir. İbtidailərdə izafi suyun kənarlaşdırılması ayırma vakuellərin fəaliyyəti ilə, çoxhüceyrəlilərdə isə artıq 

suyun çıxarılması ayırma sistemləri vasitəsilə yerinə yetirilir. Bəzi infuzorlar hər 2-2,5 dəqiqədən bir öz 

bədəndəri çəkisində suyu xaric edir.  

Ümumiyyətlə, su sakinləri arasında həm  şirin, həm də duzlu suda aktiv vəziyyətdə yaşayan  evriqalın 

növlər azdır. Onlar əsasən çayların estuarilərində, limanlarda və digər azduzlu su hövzələrində məskunlaşır. 

Su hövzələrinin temperatur rejimi quruya nisbətən xeyli sabitdir. Bu, suyun fiziki xassələri ilə, xüsusilə 

yüksək istilik tutumu ilə bağlıdır. Bunun nəticəsində istiliyin alınıb-verilməsi temperaturun kəskin dəyişməsinə 

səbəb olmur. Su hövzələrinin səthindən suyun buxarlanması (buna 2263,8 c/q sərf olunur) alt qatların 

qızmasının qarşısını alır, buzun əmələ  gəlməsi isə (buna 333,48 C/q ərimə istiliyi sərf olunur) suyun 

soyumasının qarşısını alır. Okean sularının üst qatlarında temperaturun illik dəyişmə amplitudası 10-15

0

C-dən 

artıq olmur, kontinental su hövzələrində isə bu rəqəm 30-35

0

C-yə çatır. Suyun dərin qatlarının temperaturu 

dəyişmir. Ekvator sularında üst qatlarda suyun temperaturu +26…+27

0

C, qütblərdə isə 0

0

C və aşağı təşkil edir. 

Qurunun isti qaynaqlarında suyun temperaturu 100

0

C, sualtı qeyzerlərdə isə okean dibinin yüksək təzyiqi 

şəraitində suyun temperaturu +306

0

C-yə çatır.  

Beləliklə, suyun temperaturunun sabit olması hidrobiontlar arasında stenotermlik qurudakı canlılara 

nisbətən daha geniş yayılmışdır. Evriterm növlərə əsasən kiçik kontinental su hövzələrində, həmçinin sutkalıq 

və mövsümi temperaturun daha çox dəyişdiyi yüksək və orta enliklərin litorallarında rast gəlinir.  

Su hövzələrinin işıq rejimi. Suda işıq havaya nisbətən azdır. Su hövzələrinin səthinə düşən  şüaların bir 

hissəsi hava mühitinə əks olunur. Günəşin vəziyyəti aşağı olduqca şüanın əks olunması güclənir, odur ki, sualtı 

günün uzunluğu quruya nisbətən qısa olur.  

Müxtəlif uzunluqlu dalğalar eyni udulmur: qırmızı dalğalar suyun səthinə yaxın artıq yox olur, halbuki göy-

yaşıl dalğalar daha dərinliyə keçir. Dərinliyə endikcə toranlıq okeanda əvvəlcə yaşıl, sonra mavi, göy və göy-

bənövşəyi rəng alır, sonra isə daim zülmət-qaranlıq olur. Buna uyğun olaraq okeanda əvvəlcə yaşıl, sonra isə 

qonur və qırmızı yosunlar bir-birini əvəz edir.  

Dünya okeanında yosunlar işıqlanma zonasında məskunlaşır. Qırmızı yosunlar daha dərinliklərə keçir, çox 

vaxt onlar 20-40 m, əgər su çox safdırsa, 100-200 m dərinliklərdə rast gəlinir.  

Dərinliyə getdikcə heyvanların da rəngləri qanunauyğun olaraq dəyişir. Litoral və sublitoral zonalarda 

heyvanların rəngləri daha parlaq və müxtəlif olur. Dərinlik və mağara orqanizmlərinin piqmentləri olmur. To-

ran-qaranlıq zonada qırmızı  rəng daha geniş yayılıb bu dərinlikdə göy-bənövşəyi işığa  əlavə hesab olunur. 

Rəngə görə əlavə şüalar bədən tərəfindən tam udulur. Bu isə heyvanlara düşmənindən gizlənməyə imkan verir, 

belə ki, onların qırmızı  rəngi göy-bənövşəyi  şüalarda qara kimi görünür. Qırmızı  rəng toran-qaranlıq zonası 

heyvanlarından olan dəniz xanı balığı, mərcan, xərçəngkimilər və b. üçün səciyyəvidir.  

---

 

42

Su hövzələrinin üst qatlarında işığın miqdarı yerin en dairəsindən və fəsillərdən asılı olaraq kəskin dəyişir. 

Arktikada və Antarktikaya yaxın su hövzələrində uzun qütb gecələri fotosintez üçün faydalı olan vaxtı 

məhdudlaşdırır, qışda donan su hövzələrində buz örtüyü işığın keçməsini çətinləşdirir.  

Okeanın qaranlıq dərinliklərində orqanizmin görmə  mənbəyi informasiyası kimi canlı orqanizmlər 

buraxdığı  işıqdan istifadə edirlər. Canlı orqanizmin işıqlanması  biolyuminessensiya adlanır.  İşıqverən 

(işıqsaçan) növlərə demək olar ki, su heyvanlarının bütün siniflərində – bəsit birhüceyrələrdən tutmuş balıqlara 

kimi hətta bakteriyalar, ibtidai bitkilər və göbələklərdə rast gəlinir. Biolyuminessensiya yəqin ki, evolyusiyanın 

müxtəlif mərhələlərində baş vermişdir.  

Biolyuminessensiya heyvanların həyatında  əsasən siqnal əhəmiyyəti daşıyır.  İşıq siqnalları sürüdə 

istiqamətlənmək (səmtlənmək), digər cinsi cəlb etmək, şikarı (ovu) tovlamaq (aldadıb çağırmaq), maskalanmaq 

və ya yayındırmaq (azdırmaq) məqsədi daşıyır.  İşıqsaçma yırtıcının gözünü qamaşdırmaq və istiqamətini 

çaşdırmaq, ondan qorunmaqda da istifadə olunur. Məsələn, dərinlikdə yaşayan mürəkkəbböcəyi (dəniz mo-

lyusku) düşmənindən xilas olunaraq işıqlanan sekret (şirə) buludu buraxır, halbuki işıqlı sularda yaşayan növlər 

bu məqsədlə qara mayedən istifadə edir.  

Daima toranda və zülmət qaranlıqda yaşayan hidrobiontların görmə səmtləşməsi imkanını məhdudlaşdırır. 

İşıq şüalarının suda tez sönməsi ilə əlaqədar hətta yaxşı inkişaf edən görmə orqanlarının köməyi ilə yalnız yaxın 

məsafədə istiqamətlənmək mümkündür.  

Səs suda havada olduğundan daha tez yayılır. Hidrobiontlarda səslə istiqamətlənmə görməyə nisbətən daha 

yaxşı inkişaf etmişdir. Bəzi növlər hətta çox aşağı tezlikli (infrasəs) səsləri eşidir və fırtınadan əvvəl vaxtında 

üst qatlardan daha dərin qatlara enir (məs. meduzalar). Su hövzələrinin bir çox sakinləri – məməlilər, balıqlar, 

molyusklar, xərçəngkimilər özləri səs verir. Xərçəngkimilər bədənlərinin müxtəlif hissələrini bir-birinə 

sürtməklə;balıqlar üzücü kisələri, udlaq dişləri, çənələri və digər üsullarla səs çıxarırlar. Səs siqnalları  hər 

şeydən  əvvəl növdaxili qarşılıqlı  əlaqə, məsələn, sürüdə istiqamətlənmək, digər cinsin fərdlərini cəlb etmək 

vəzifəsi daşıyır və bu xüsusən bulanlıq sularda və  dərində qaranlıq  şəraitində yaşayan orqanizmlərdə yaxşı 

inkişaf etmişdir.  

Bütün su heyvanlarına xas olan ən qədim üsul mühitin kimyəvi xassəsini qavramaqdır. Bir çox balıqlar 

üçün xarakterik olan min kilometrlərlə miqrasiya zamanı  əsasən iyə görə istiqamət götürür və çox dəqiqliklə 

kürü qoymaq və ya kökəlmə yerlərini tapırlar.  

Bəzi hidrobiontlarda süzmə (süzülmə) qidalanmaq tipi hesab olunur. Onlar suda həll olunan üzvi mənşəli 

asılı hissəcikləri və bir sıra kiçik orqanizmləri süzdürür və ya çökdürür. Belə qidalanma tipində yem axtarmaq 

üçün böyük enerji sərfi tələb olunmur və bəzi molyusklar, oturaq dərisitikanlılar, polixet, plankton xərçəngciklər 

və b. üçün səciyyəvidir. 1 m

2

 sahədə yaşayan midilər (dəniz molyusku) manti boşluğundan sutka ərzində 150-

280 m

3

 su ötürərək asılı hissəcikləri çökdürür. Şirin suda yaşayan dafnilər, taygözlər və okeanda ən kütləvi 

yayılan xərçəngciyin (Calanus finmarchicus) hər bir fərdi gün ərzində 1,5 litr suyu süzgəcindən keçirir. Okeanın 

litoral zonası xüsusilə süzücü orqanizmlərlə zəngin olub effektli təmizləyici sistem kimi fəaliyyət göstərir.  

Yer üzərində daşqınlar, güclü yağışlar, qarın əriməsi və b. səbəblərdən əmələ gələn çoxlu müvəqqəti, dərin 

olmayan su hövzələri mövcuddur. Bu su hövzələri qısa müddət mövcud olsalar da, orada çox müxtəlif hidro-

biontlar məskunlaşır. Bu quruyan hövzələrin sakinlərinin ümumi xüsusiyyəti qısa müddət  ərzində çoxlu nəsil 

vermək və uzun dövr susuzluğa dözməkdir. Onlar əlverişsiz  şəraitdən (susuz) çıxmaq üçün olduqca müxtəlif 

üsullardan istifadə edərək sonrakı ildə yenidən nəsil verməyə başlayır.  

 

2.4. Temperatur və rütubətliyin birgə təsiri.  

Temperatur və rütubətlik ümumi, qarşılıqlı, birgə qarşılıqlı təsir göstərərək ən mühüm iqlim faktorları hesab 

edilir və iqlimin «keyfiyyətini» təyin edir: il ərzində yüksək rütubətlik temperaturun mövsüm ərzindəki 

tərəddüdünü yumşaldır (zəiflədir), bu dəniz iqlimi sayılır. Havanın yüksək quraqlığı temperaturun kəskin 

dəyişməsinə gətirib çıxarır, bu isə kontinental iqlim hesab olunur.  

Temperatur və rütubətlik kəmiyyətcə kifayət qədər etibarlı qiymətləndirilir, çünki onlar bütün xarici 

limitləşdirici faktorların təyinedicisidir, onların təsirilə heyvanat və bitki aləmində əksəriyyət ekoloji hadisələr 

asan korrelyasiya olunur.  

Temperatur və rütubətliyin, həmçinin əksər digər faktorların qarşılıqlı təsiri bu faktorların həm nisbi, həm 

də mütləq ölçülərindən asılıdır. Belə ki, rütubətlik kritik vəziyyətə yaxın olduqda, yəni çox yüksək və ya çox 

aşağı olduqda temperatur orqanizmə daha aydın limitləşdirici təsir göstərir. Əgər temperatur hüdud qiymətinə 

yaxın olarsa, elə rütubətlik də yüksək kritik rol oynayır. Məsələn, rütubətlik aşağı və mülayim vəziyyətdə ol-

duqda pambıq taxılbiti yüksək temperatura dözür. Pambıqçılıq rayonlarında quru isti hava şəraiti pambıqçılara 

---