Qərib Məmmədov

 
363
1 2  3 
4 
5 
110-120 - 
4,9 
11,9  Yüngül 
gil 
Kəsim-2 
0-14 4,57  4,7 
29,4  “------” 
14-29 3,62 
4,4 
- 
“------” 
50-60 1,84 
4,9 
- 
“------” 
80-90 1,39 
5,3 
- 
“------” 
Kəsim-3 
0-10 6,77  6,8 
54,0  “------” 
40-50 3,89 
7,1 
48,7 
“------” 
90-100 3,65 
6,8 
52,3 
“------” 
Kəsim-4 
5-15 3,14  8,0 
43,5  Ağır gillicə 
30-40 1,46 
8,1 
37,1 
“------” 
60-70 0,61 
8,2 
28,8  Orta 
gillicə 
90-100 0,91 
8,2 
32,7 
Orta 
gil 
 
Allüvial bataqlıq torpaqlar uzun müddətli daşqın  və sabit atmosfer-qrunt suları şəraitində formalaşır. Bu 
torpaqlar üçün üzvi maddələrin torf və ya lilli-çürüntü kütləsi  şəklində toplanması, həmçinin qleyləşmə  və 
maddələrin hidrogen akkumulyasiyası səciyyəvidir. 
Üzvi maddələrin akkumulyasiyasının miqdarından və onun parçalanma dərəcəsindən asılı olaraq allüvial 
bataqlıq torpaqlar daxilində çəmən-bartaqlıq, lilli-çürüntülü-qleyli və lilli-torflu torpaqlar ayrılmışdır. 
Kənd təsərrüfatında istifadə.  Subasar torpaqların potensial münbitliyi məcraqırağı hissədən mərkəzi 
hissəyə və terraslara doğru dəyişir; bu istiqamətdə torpaqlarda üzvi maddələrin və qida elementlərinin ümumi 
ehtiyatı, həmçinin udulmuş  əsasların cəmi artır. Allüvial torpaqlar içərisində bataqlaşmamış  və  şorlaşmamış 
dənəvər subasar torpaqlar ən yaxşı torpaqlar hesab olunur. Bu torpaqların humus qatı qalın, tərkibində üzvi 
maddələrin (350-450 t/ha) və qida maddələrinin miqdarı çoxdur. Bu torpaqlar daha yaxşı aqrokimyəvi xassələrə 
malikdir. 
Dənəvər subasar torpaqlar şumlanarkən mikrobioloji fəallıq kəskin  şəkildə yüksəlir, azot və fosforun 
mütəhərrik formaları artır. Dənəvər subasar torpaqların yüksək münbitliyi və suvarma imkanları bir sıra kənd 
təsərrüfatı bitkilərini yetişdirməyə imkan verir. 
Azhumuslu qumlu və qumsal subasar torpaqlar aşağı təbii münbitlik xassəsinə malikdir və bu torpaqlardan 
bir qayda olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində istifadə olunmur. 
Bataqlıq və bataqlaşmış subasar torpaqlar əsaslı meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Bu 
torpaqlar qurudulduqdan sonra tərəvəz, silos və bir sıra başqa dəyərli kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi 
üçün yüksək məhsuldar torpaqlara çevrilir. 
 
XLII FƏSİL. QUMLAR VƏ QUMLU TORPAQLAR 
 
Dünyanın bir sıra yerlərində qum massivləri böyük sahələri  əhatə edir. Bu yerlər torpaqəmələgəlmə 
prosesinə zəif məruz qalmışdır. 
Qum dedikdə bitkilər tərəfindən bərkidilməmiş  və ya zəif bərkidilmiş açıq (səpələnən)  qumlu törəmələr 
başa düşülür. Qumlu torpaqlar sabit bitki örtüyünə və zonal torpaqlara məxsus genetik profilə malikdir. 
Bu bölmədə bozqır, yarımsəhra və səhra zonasının qumları və qumlu torpaqları nəzərdən keçirələcəkdir. Bu 
zonaların əsas qum massivləri Mərkəzi Asiyanın yarımsəhra və səhralarında (Qaraqum, Qızılqum, Balxaşyanı, 
Aralyanı və s.) yerləşmişdir. 
İqlim və bitki örtüyü. Qum vilayətlərinin iqlimi və bitki örtüyü zonal şəraitlərlə müəyyən olunur. Quru 
bozqırların, yarımsəhra və səhraların qum vilayətlərində qrunt suyunun dərində yeləşdiyi və qumların bitkilər 
tərəfindən məskunlaşması  mərhələsindən asılı olaraq dəvəotu, qum yovşanı, cuzqun, saksaul, səhra akasiyası, 
astraqal və s. bitkilər bitir. 
Hərəkət edən qumlar. Qum massivləri  ərazisində  hərəkət edən barxan qumlarının yayıldığı sahələr də 
vardır. Onların sahəsi bir neçə kvadrat metrdən bir neçə yüz kvadrat kilometr arasında dəyişir. Onların 
yaranması iqlimin quraqlığı, güclü küləklər və insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Hərəkət edən barxan 
qumlarının böyük hissəsi çoxdan formalaşmışdır. Onlara Nebitdağ, Qızılqum və Xəzərsahili ovalıqdakı barxan 
qumları aid edilir. 
Qumların külək vasitəsilə  hərəkəti aerodinamik qanunauyğunluqlarla  əlaqədardır. Qumun daşınması – külək-
qum axınlarının hərəkəti müxtəlif sıxlığa malik iki mühitin - qum və havanın qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş verir. 
Relyefin eol formalarının yaranması külək-qum axınlarının təsiri ilə baş verir. 
Barxanlar  küləyin istiqamətinə perpendikulyar yerləşmiş qum yığınlarıdır. Adətən barxanların iki yamacı 

---

 
364
olur- az meyilli  (5-15
0
) küləkdöyən və çox meylli külək tutmayan (28-35
0
) hissə. 
Barxanlar bir qayda olaraq yayda quru şərq küləklərinin təsiri altında  əmələ  gəlir. Barxanların hərəkəti 
istiqaməti və sürəti küləyin davamiyyətindən, qumun nəmliyindən və qranulometrik tərkibindən asılıdır. Barxan 
qumları yüksək sukeçiriciliyi ilə  səciyyələnir. Suyun aşağıya doğru hərəkəti zamanı duzların yuyulması baş 
verir. Ona görə  də barxanların qum çöküntüləri  şorlaşmamışdır.
 
Barxan qumlarının tərkibində 0,25-0,05 mm 
ölçülərində olan fraksiyaların miqdarı yüksək olur (60-70%). Barxanlararası çökəkliklərdə  zəif humuslaşmış 
qumlar yerləşmişdir. 
Mənşəyi, tərkibi və xassələri.  Qumlar – dağ süxurlarının aşınması  nəticəsində yaranmış  və  aşınma 
məhsullarının su və külək vasitəsilə çökdürülmüş geoloji törəmədir. 
Mənşəyinə görə qumlar elüvial, delüvial, dəniz, göl, allüvial (müasir və  qədim), flyüvioqlasial və eol 
qumlara ayrılırlar. 
Qranulometrik tərkibi. Qumlar tamamilə (> 90%) ölçüləri 0,01 mm-dən böyük hissəciklərdən ibarətdir. 
Onların qranulometrik tərkibi yaxşı çeşidlənməsi və 0,05 mm-dən böyük hissəciklərin çoxluğu ilə seçilir (cədvəl 
132). 
 
Cədvəl 132 
Qumların qranulometrik tərkibi 
 
Qum 
çöküntülərinin 
tipi 
Dərinlik, 
sm 
Qranulometrik elementlərin ölçüləri (mm) və 
onların miqdarı, % 
> 2 
2-1 
1-0,1 
0,1-
0,05 
0,05-
0,01 
<0,01
Flüvioqlasial 120-190 
0,47 
3,86 
91,52 2,15  1,50 0,50 
Qədim allüvial 
200 
- 
0,25  50,69 
39,66 
4,46 
5,19 
Eol 80 
- 
0,01 
75,50 
24,19 
0,06 
0,24 
Dəniz 140 
2,20 
5,80 
32,0 
48,10 
11,09 
- 
Ən yaxşı çeşidlənmiş torpaqlar eol və müasir elüvial qumlar, ən pis çeşidlənmiş qumlar isə - flüvioqlasial 
və dəniz qumları hesab olunur. 
Mineraloji tərkibi.  Qumların mineraloji tərkibi onların  əmələ  gəldiyi dağ süxurlarının mineraloji 
tərkibindən, onların parçalanma, aparılma və çökdürülmə şəraitindən asılıdır. 
Qumların tərkibində kvars, çöl şpatı, buynuzdaşı, slyuda, gips, əhəngli minerallar və başqaları üstünlük 
təşkil edir. Əksər hallarda birinci yerdə kvars durur. Törəmə minerallar qumun tərkibində azdır. Qumun tərki-
bindəki ilkin minerallar aşınmanın təsiri altında qumların rəngini dəyişir. 
Kimyəvi tərkibi. Qumların kimyəvi tərkibi mineraloji tərkibi ilə sıx əlaqədar olub, SiO
2
 böyük miqdarı və 
dəmir, alüminium, kalsium və maqneziumun  az olması ilə səciyyələnir. 
Səhra və yarımsəhra qumlarının tərkibində kalsium karbonatlarının miqdarı adətən çox olur. Bu zonaların 
qumlarının tərkibində asan həllolan duzların miqdarı da bozqır qumlarından çoxdur.  
Qumların tərkibində humus (0,5-0,7%-ə kimi), azot, fosfor və kaliumun miqdarı azdır. Udma tutumu aşağı 
– 0,5-2 m-ekv, pH göstəricisi 6,5-7,8-dir. 
Fiziki və su-fiziki xassələri. Qumların fiziki və su-fiziki xassələri onların qranulometrik tərkibindən, 
həmçinin hərəkətliliyindən asılıdır. 
Qumların sıxlığı 1,4-1,6 q/sm
3
, bərk fazanın sıxlığı isə 2,6-2,7 q/sm
3
-dır. Məsaməliyi 32-45% arasında 
tərəddüd edir. Yüksək qeyri-kapilyar məsaməliyi
 
onların yaxşı su və hava keçiriciliyini və aşağı su tutumunu 
təmin edir. Qumlarda ən az su tutumu 5-12% arasında dəyişir. Ona görə  də yağan yağışlar üst horizontlarda 
qalmayaraq çox dərin qatlara hopur və bitki örtüyünün olmadığı  şəraitdə toplanaraq su təbəqəsi yaradır. 
Qumların suqaldırma qabiliyyəti aşağı (70-80 sm) olduğundan buxarlanma vasitəsilə su itkisi olduqca azdır. 
Bununla  əlaqədar yumşaq qumlar nəmliyin toplayıcısı hesab olunur. Qumların su rejimində  su buxarının 
torpaqdaxili kondensasiyasının böyük əhəmiyyəti vardır. 
Qumlarda torpaqəmələgəlmə prosesi üzərində formalaşdığı bitki örtüyü ilə sıx əlaqədardır. Qumların təbii 
bitkiləşməsi üzərində ilkin bitkilərin (psammofitlərin) məskunlaşması ilə başlayır. Adətən, ilkin bitkilər rolunda 
qum darısı və başqa psammofitlər çıxış edir. Sonra başqa bitkilər, ikinci sıra psammofit adlanan bitkilər burada 
məskunlaşır. Bu bitkilər qumları bərkidir və başqa bitkilərin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. 
Qumlar üzərində bitki örtüyünün yaranması onların hərəkətini tədricən dayandırır və fəal torpaqəmələgəlmə 
prosesi başlayır. Torpaqəmələgəlmənin  əsas xüsusiyyəti üst horizontun humusla, toz və lil hissəcikləri ilə 
zənginləşməsi və onun tədricən sıxlaşmasıdır (cədvəl 133). 
 
 

---