Qərib Məmmədov

 
62
 
Şəkil 6. Montmorilonitin kristal qəfəsinin quruluş sxemi 
Koalinit qrupu minerallarının (kaolinit, qalluazit, dikkit, nakrit) düsturu 2SiO
2
·Al
2
O
3
·nH
2
O, tərkibində 
SiO
2
:Al
2
O
3   
molyar nisbəti isə 2-ə  bərabərdir. Bu qrupdan olan minerallara yumşaq aşınma qatında və 
torpaqlarda az miqdarda təsadüf olunur. Bu minerallar, xüsusən də kaolinit ferralit torpaqlarda daha çox 
müşahidə olunur. 
Kaolinitin və onun qrupundan olan digər mineralların kristal qəfəsi iki laylıdır (1:1); bir lay silisiumoksigen 
tetraedrdən, digər lay isə alüminium hidrooksil oktaedrdən ibarətdir (şəkil 7).  
Kaolinit  şişmir, belə ki, bağlamalar arası rabitə güclü olduğundan suyun bu fəzaya daxil olması 
çətinləşmişdir. Bağlamalar arası məsafə daimidir. Kaolinitin tərkibində qələvi-torpaq əsasları azdır (cədvəl 9) və 
dispersliyi yüksək deyildir. Udma tutumu 100 q. torpaqda 20 mekv-dən yüksək deyildir. Torpaqda kaolinitin 
çoxluğu onun əsaslarla zəngin olmadığını göstərir. 
 
Cədvəl 9 
Gilli mineralların kimyəvi tərkibi (V.A.Kovda) 
 
Minerallar SiO
2 
Al
2
O
3 
Fe
2
O
3
 
FeO MgO CaO  Na
2
O K
2
O 
Montmorilonit   51,14  19,76 
0,83 
- 
3,22 
1,62 
0,04 
0,11 
Kaolinit  
45,44  38,52 
0,80 
- 
0,08 
0,08 
0,66 
0,14 
İllit  
49,26  28,97 
2,27 
0,58 
1,32 
0,67 
0,13 
7,47 
Vermikulit  
35,92  10,68  10,97  0,82 
22,0 
0,44 
- 
- 
Xlorit  
26,68  25,20 
- 
8,70  26,96  0,28 
- 
- 
 
 

---

 
63
 
 
Şəkil 7. Kaolinitin kristal qəfəsinin quruluş sxemi 
 
Hidroslyudalar (hidromuskavit, hidrobiotit və b.) torpaqlarda geniş yayılmışdır. Onlar üçlaylı minerallara 
aid edilirlər. Bu mineralların kimyəvi tərkibi dəyişkəndir, bağlamalar arası rabitə möhkəmdir. Ona görə də su 
bağlamalar arası  fəzaya daxil ola bilmir. Kaliumun əvəzləyici kationları mübadilə olunan deyil. Mübadilə 
olunan kalium parçalanmış kristal qəfəsin kənarlarında yerləşmişdir. 
Hidroslyuda bitki üçün əhəmiyyətli kalium mənbəyidir. İllit tipli hidroslyudalarda kaliumun miqdarı 6-7%-
ə çatır. Hidroslyudalar əsasən slyuda və çöl şpatından əmələ gəlir.  
Üçlaylı minerallardan vermikulit də torpaqda geniş yayılmışdır. Xassələrinə görə o, montmorinolit daha 
çox yaxındır. 
Torpaqlarda gilli minerallar qrupuna daxil olan xloridlər də geniş yayılmışdır. Xloridlərin kristal qəfəsi 
dördlaylı olub, şişmir. Xloridlər tərkibində dəmir, manqan, nadir hallarda xrom və nikel olan alümosilikatlardan 
ibarətdir. Yaranma şəraitinə görə onlar ilkin minerallar da ola bilər. 
Torpağın tərkibində  qarışıqlaylı minerallar da geniş yayılmışdır. Onların kristal qəfəsində müxtəlif 
mineralların oktaedr və tetraedr layları növbələşirlər, məsələn, montmorinolit illitlə, vermikulit xloridlə və s. 
Eksperimentlər nəticəsində şəkildə sübut olunmuşdur ki, gilli minerallar fosforun udulmasında iştirak edir. 
Torpaqla torpaqəmələgətirən süxurun mineraloji tərkibi oxşardır. Torpaqəmələgəlmə mineralların hərəkəti, 
parçalanması və sintezi ilə müşayiət olunur, lakin mineraloji tərkibini əsaslı şəkildə dəyişmir.  
  
§ 16. Torpaqların və torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik tərkibi. Qranulometrik elementlər, 
onların təsnifatı və xassələri 
 
Torpaq və torpaqəmələgətirən süxurların bərk fazası müxtəlif ölçülü hissəciklərdən ibarətdir. Bu hissəciklər  
qranulometrik elementlər (bəzi ədəbiyyatlarda mexaniki elementlər) adlanır. Mənşəyinə görə mineral, üzvi və 
üzvi-mineral hissəciklər fərqləndirilir. Onlar dağ süxurlarının qırıntılarından, ayrı-ayrı minerallardan (ilkin və 
törəmə), humus maddəsindən, üzvi və mineral maddələrin qarşılıqlı  təsirindən yaranmış birləşmələrdən 
ibarətdir. 
Qranulometrik elementlər torpaqda və ya süxurda ya sərbəst formada (məsələn, qum), ya da aqreqat 
halında, yəni müxtəlif forma, ölçü və bərkliyə malik struktur elementlərdə - aqreqatlarda birləşmiş olurlar. İri 
aqreqatlar mexaniki təsirin və ya islanmanın təsiri altında  parçalana bilər. 
Mikroaqreqatlarda ( < 0,25 mm) hissəciklər bir-birinə daha bərk yapışmışlar. Onları tam ayırmaq üçün 
kimyəvi vasitələrdən istifadə olunur. 
Qranulometrik elementlərin kəmiyyətcə müəyyən edilməsi mexaniki və ya qranulometrik analiz adlanır.  
Qranulometrik elementlərin xassələri ölçülərindən asılı olaraq dəyişir. Ölçülərinə və xassələrinə görə yaxın olan 
hissəciklər fraksiyalarda qruplaşdırılır. 
Hissəciklərin ölçülərinə görə fraksiyalarda qruplaşdırılması qranulometrik elementlərin təsnifatı adlanır. 
N.A.Kaçinskiyə görə aşağıdakı fraksiyalar ayrılır: 
 
Fraksiyalar 
Fraksiyaların ölçüləri, mm
Daş 
> 3 
Çınqıl 
3 - 1 
Qum: 
 

---

 
64
iri qum 
1 - 0,5 
orta qum 
0,5 – 0,25 
xırda qum 
0,25 – 0,05 
Toz : 
 
iri toz 
0,05 - 0,01 
orta toz 
0,01 – 0,005 
xırda toz 
0,005 – 0,001 
Lil: 
 
kobud lil 
0,001 – 0,0005 
narın lil 
0,0005 – 0,0001 
Kolloidlər 
< 0,0001 
Fiziki gil 
< 0,01 
Fiziki qum   
> 0,01 
 
Bundan başqa, ölçüsü 1 mm –dən böyük bütün hissəciklər torpağın  skelet hissəsi, ölçüsü 1 mm-dən kişik 
hissəciklər isə narın torpaq hissəsi adlanır. 
Ayrı-ayrı fraksiyalar torpaq və süxurun xassələrinə müxtəlif cür təsir göstərir. Bu fraksiyaların müxtəlif 
mineraloji və kimyəvi tərkibi, onların müxtəlif fiziki və fiziki-kimyəvi xassələri ilə izah edilir (cədvəl   10, 11, 
12). 
 
Cədvəl 10 
 
Örtük gillicəllərinin qranulometrik elementlərinin mineraloji tərkibi (A.A.Rode) 
 
Qranulometrik 
elementlərin 
ölçüləri,mm 
İlkin mineralların miqdarı, % 
kvars 
çöl 
şpatı 
slyuda buynuzdaşı 
Başqa 
minerallar 
1 – 0,25 
86 
14 
- 
- 
- 
0,25 – 0,05 
81 
12 
- 
4 
3 
0,05 - 0,01 
72 
15 
7 
2 
4 
0,01 – 0,005 
63 
8 
21 
5 
3 
< 0,005 
10 
10 
67 
7 
6 
Cədvəl 11 
 
Açıq boz-meşə torpaqların qranulometrik elementlərinin kimyəvi tərkibi (N.A.Kaçinskiy) 
 
Qranulometrik 
elementlərin 
ölçüləri, mm 
Miqdarı, %-lə közərmə qalığında 
SiO
2 
Fe
2
O
3 
Al
2
O
3 
MgO K
2
O P
2
O
3 
0,05 – 0,01 
85,91 
2,45 
5,92 
0,57 
1,44 
izləri 
0,01 – 0,005 
84,14 
4,17 
5,88 
0,67 
1,59 
izləri 
0,005 – 0,001 
73,44 
4,89 
14,73 
2,,72 
1,70 
0,33 
< 0,001 
59,86 
8,32 
23,05 
4,03 
2,36 
0,44 
Parçalanmamaış 
torpaqda 
81,67 4,90  7,18  1,22  1,85 0,16 
 
Fraksiyaların səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. 
Daşlar (> 3 mm) əsasən dağ süxurlarının parçaları ilə  təmsil olunur. Daşlılıq torpağın mənfi xassəsidir. 
Torpaqda daşların olması  kənd təsərrüfatı maşınlarının və alətlərinin istifadəsini çətinləşdirir, cücərtilərin 
çıxmasına və bitkinin böyüməsinə əngəl törədir. 
Torpaqda 3 mm-dən böyük hissəciklərin miqdarından asılı olaraq torpaqların daşlılığı təsnifləndirilir. 
Zəif daşlı torpaqlarda alətlərin işçi səthinin dağılması sürətlənir. Orta və şiddətli daşlı torpaqlarda daşlardan 
təmizləmə işlərini aparmaqla əsaslı meliorasiyanın həyata keçirilməsi tələb olunur. 
 
Cədvəl 12 
 
Torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik fraksiyalarının su-fiziki xassələri (V.V.Oxotin, 
V.Q.Tkaçuk) 
 

---