Qərib Məmmədov
Yüklə 22,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
56 və yağıntıların düşməsinə səbəb olur. Dağları aşan həmin hava kütlələri aşağı enərək tədricən qızır və quru hala keçir. Mezo – və mikrorelyefin elementləri və xüsusən də müxtəlif meylliyə malik yamaclar ilk növbədə yer səthində yağıntıların paylanmasında iştirak edir və səthdə axan su ilə torpağa hopan suyun nisbətini tənzimləyir. Müxtəlif meylliklərin və yamacların səthi eyni miqdarda günəş radiasiyası almır. Bu da temperatur və su rejimində öz əksini tapır. Nəmlikdə olan fərqlər torpağın qida, oksidləşmə-reduksiya və duz rejimlərinə də öz təsirini göstərir. Bütün bunlar müxtəlif bitkilərin məskən salmasına və inkişafına, üzvi maddələrin sintez və parçalanmasındakı fərqlərə, torpaq minerallarının çevrilməsinə və nəhayət son nəticədə relyefin müxtəlif şəraitlərində müxtəlif torpaqların formalaşmasına gətirib çıxarır. Hazırda relyefdə mövqeyinə və relyefin təsiri altında yağıntıların paylanmasına görə rütubətlənmə sırası adlanan aşağıdakı qrup torpaqları ayırırlar: Avtomorf torpaqlar – səth sularının sərbəst axdığı və qrunt sularının dərində yerləşdiyi ( 6 m- dən dərin) hamar səthdə və yamaclarda formalaşır. Yarımhidromorf torpaqlar – səth sularının qısa müddət hərəkətsizliyi və ya qrunt sularının 3-6 m-dən ( kapilyar haşiyə torpaq səthinə qalxa bilər) az dərinlikdə yerləşdiyi şəraitdə formalaşır. Hidromorf torpaqlar – səth sularının uzun müddət hərəkətsizliyi və ya qrunt sularının 3 m-dən ( kapilyar haşiyə torpaq səthinə qalxa bilər) az dərinlikdə yerləşdiyi şəraitdə formalaşır. Relyef eroziya proseslərinin inkişafına böyük təsir göstərir. Relyefin yamac formalarında su eroziyasının yaranma ehtimalı olduqca böyükdür. Quru və kontinental iqlim şəraitində düzən relyef forması külək eroziyasının yaranması üçün əlverişli şərait yaradır. Relyef torpaq və bitki örtüyü üçün təkamül amili kimi də çıxış edir. Məsələn, çay məcrasının tədricən oyulub dərinləşməsi nəticəsində subasar terras subasarüstü terrasa çevrilir. Bu, nəmlənmə rejiminin dəyişməsinə (subasar və allüvial proseslərin kəsilməsinə, qrunt suyunun aşağı düşməsinə) və nəticədə hidromorf və yarımhidromorf şəraitin dayanmasına və avtomorf şəraitin inkişafına gətirib çıxarır. Relyefin torpaqəmələgəlməyə təsirinin qeyd edilən xüsusiyyətlərinin əkinçilikdə də əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, kənd təsərrüfatı yerlərində relyefin müxtəlifliyi aqrotexnikanın differensial tətbiqini zəruri edir və s. § 13. Torpağın yaşı Torpaqəmələgəlmə prosesi zaman daxilində baş verir. Torpaqəmələgəlmənin hər bir yeni tsikli (mövsümi, illik, çoxillik) torpaq profilində üzvi və mineral birləşmələrin çevrilməsində müəyyən dəyişikliklər yaradır. Ona görə də zaman amili (V.V.Dokuçayevə görə “ölkənin yaşı”) torpaqların formalaşmasında və inkişafında böyük əhəmiyyətə malikdir. Torpaqların mütləq və nisbi yaşı anlayışları bir-birindən fərqləndirilir. Mütləq yaş – torpağın yarandığı vaxtdan indiki zamana kimi keçmiş müddətdir. Mütləq yaş bir neçə illə milyon il arasında tərəddüd edir. Ən böyük mütləq yaş kəskin dəyişikliklərə (su eroziyası, deflyasiya və s.) məruz qalmamış tropik ərazilərin torpaqlarına məxsusdur. Şimal vilayətlərində torpağın mütləq yaşı ərazilərin dördüncü dövrün buzlaşmasından və buzlaq sularından azad olması ilə əlaqədardır. Bəzi ərazilərdə, məsələn, Xəzərsahili ovalıqda, o, transqresiya hadisəsi ilə bağlıdır. Ən cavan torpaqlar müasir çaybasar ərazilərdə yayılmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, uzun inkişaf dövründə torpaqlar başlanğıc (“cavan”) fazasından inkişaf etmiş torpaq fazasına kimi mürəkkəb yol keçirlər. Bu zaman təbii şəraitin (iqlim, bitki örtüyü, hidroloji şərait) dəyişməsi ilə torpağın xassə və əlamətləri də dəyişir. Bununla əlaqədar torpağın profilində relikt əlamətlər saxlana bilər. Nisbi yaş – torpaqəmələgəlmə prosesinin sürətini, torpağın bir inkişaf fazasının digəri ilə əvəz edilməsinin tezliyini səciyyələndirir. O, süxurun tərkib və xassələrinin, relyef şəraitinin torpaqəmələgəlmə prosesinin sürət və istiqamətinə təsiri ilə bağlıdır. § 14. İnsanın istehsalat fəaliyyəti İnsanın istehsalat fəaliyyəti (şumlama, gübrələmə, meliorasiya və s.) torpağa və torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişafına, həmçinin bütün təbii mühitə (bitki örtüyü, iqlim, hidrologiya və s.) təsir göstərən güclü spesifik amildir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında torpağın xassə və rejimləri təbii torpaqəmələgəlmə şəraiti ilə müqayisədə dəyişikliyə daha tez məruz qalır. Müasir dövrdə insanın təsərrüfat fəaliyyəti Yer kürəsinin böyük ərazilərində torpaqəmələgəlmənin və torpaq münbitliyinin artırılmasının həlledici amilinə çevrilmişdir. Bu zaman torpaqların dəyişilməsinin xarakteri və əhəmiyyəti sosial-iqtisadi münasibətlərdən, elm və texnikanın inkişaf səviyyəsindən asılı olur. Genetik xassələr və becərilən bitkilərin ekoloji tələbi nəzərə alınmaqla torpaqların münbitliyinin artırılmasına xidmət edən tədbirlərin həyata keçirilməsi torpaqların mədəniləşdirilməsinə, yəni effektiv və 57 potensial münbitliyi yüksək olan torpaqların formalaşmasına gətirib çıxarır. Xassələr və inkişaf şəraiti, həmçinin elmi əsaslarla hazırlanmış təkliflər nəzərə alınmadan, torpaqlardan fasiləsiz istifadə nəinki torpaqların münbitliyinin artırılmasının səmərəliyini aşağı salır, eyni zamanda neqativ proseslərin (eroziya, şorlaşma və şorakərləşmə) inkişafına şərait yaradır. Aqronomun əsas vəzifəsi torpağın xassəsləri və kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbi əsasında torpaq münbitliyinin fasiləsiz artımını təmin edən aqrotexniki və meliorativ tədbirlər sistemini həyata keçirməkdir. § 15. Torpaqəmələgətirən amillərin qarşılıqlı əlaqəsi Torpağın yaranmasında iştirak edən torpaqəmələgətirən amillərdən birinin digəri ilə əvəz edilməsi mümkün deyildir. Bu baxımdan torpaqəmələgətirən amillər eyni əhəmiyyətə malikdir. Onların hər biri torpaqla onu əhatə edən mühit arasında maddə və enerji mübadiləsi prosesində özünəməxsus şəkildə iştirak edir. Bununla belə, torpaqəmələgəlmə prosesini səciyyələndirən bütün proseslərin mürəkkəb məcmusunu torpaqəmələgətirən amillərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi kimi üç qrupda (A.A.Rode) birləşdirmək olar: 1) canlı orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində baş verənlər (üzvi maddənin yaradılması, qida elementlərinin seçici akkumulyasiyası və s.); 2) orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsulları hesabına inkişaf edən (humus maddəsinin yaranması və s.) və 3) birinci iki qrupla bilavasitə əlaqəsi olmayan abiotik xarakterli hadisələr. Bu zaman birinci iki qrup torpaqəmələgəlmə prosesinin ən əhəmiyyətli tərəflərini əhatə edir. Məhz onların nəticəsi olaraq torpağın spesifik xassəsi olan münbitlik yaranır və inkişaf edir. Ona görə də təbii torpaqəmələgəlmədə bioloji amil aparıcı hesab olunur. Torpaqəmələgətirən amillər təbiətdə bir-birinə sıx bağlıdırlar. V.V.Dokuçayevin qeyd etdiyi kimi, torpaq torpaqəmələgətirıən amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranmışdır. Amillərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri nəticəsində torpaqəmələgəlmənin mikro-, mezo- və makroprosesləri inkişaf edir. Bu proseslərin təsiri altında isə torpağın genetik horizontları və konkret xassələr toplusu formalaşır. Təbii ekosistemlərin, landşaft və torpaq sistemlərinin inkişafında iki əsas tsikl fərqləndirilir – bioiqlim və biogeomorfoloji tsikllər. İnkişafın bioiqlim tsikli kosmik və ümümplanetar hadisələrin, planet səthində günəş radiasiyasının paylanması və atmosferin dinamikasının təsiri altında baş verir. Bu tsikldə bitki örtüyü və torpaq iqlimlə birgə təkamül edir. İnkişafın biogeomorfoloji tsikli geoloji, geomorfoloji və geokimyəvi proseslərin təsiri altında baş verir. Bu tsikldə bitki və torpaq örtüyünün inkişafı relyefin və səth çöküntülərinin formalaşması ilə əlaqədardır. Son zamanlar planetin həyatında üçüncü tsikl – insanın təsərrüfat fəaliyyəti daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti bir tərəfdən əsas tsikllərə (bioiqlim və biogeomorfoloji) uyğunlaşmaqla, digər tərəfdən isə əvvəlki iki tsikli, təbii bitkiləri mədəni bitkilərlə əvəz etməklə və torpaq örtüyünə aqrotexnikanın, meliorasiyanın və rekultivasiyanın tətbiq etməklə, həmçinin aqrokultura və başqa mədəni landşaftlar yaratmaqla, güclü şəkildə dəyişir. Yüklə 22,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|