Qərib Məmmədov

 
73
edir. 
 
 
§ 21. Üzvi qalıqların torpaqda çevrilməsi prosesləri və humus maddələri sisteminin yaranması və 
funksional fəaliyyəti haqqında təsəvvürlər 
 
Torpağa daxil olmuş üzvi qalıqlar müxtəlif biokimyəvi və fiziki-kimyəvi çevrilmələrə məruz qalır. Nəticədə 
üzvi qalıqların çox hissəsi son məhsula kimi, əsasən də, CO
2
  və  H
2
O və  bəsit duzlara kimi oksidləşir. Üzvi 
qalıqların bir hissəsi ümumi şəkildə humuslaşma adlanan, mürəkkəb çevrilmələr prosesindən keçərək torpağın 
spesefik humus maddəsinin tərkibinə daxil olur. Ən ümumi şəkildə humuslaşma anlayışını biokimyəvi və fiziki-
kimyəvi proseslərin məcmusu kimi dərk etmək mümkündür. Bu proseslər nəticəsində üzvi maddələrin bəzi 
ümumi xassələrə və quruluşa malik spesifik humus maddəsinə çevrilməsi baş verir. Bu ümumi xassələr “humus 
maddəsi” anlayışı təyin edilərkən sadalanmışdır. 
Qeyd edək ki, ədəbiyyatlarda səslənən “humuslaşma” və “humusəmələgəlmə” anlayışları eyni prosesi ifadə 
edir. 
Bəzi müəlliflər (L.N.Aleksandrov) “humuslaşma” anlayışını daha geniş nəzərdən keçirir, ona təkcə humus 
maddələrinin yaranması proseslərini deyil, onların transformasiyasını və tam minerallaşmaya qədər çevrilməsini 
də daxil edir. 
Humuslaşmanın əhəmiyyətli kəmiyyət göstəricisi – humuslaşma  əmsalıdır (Ə
h
). Humuslaşma  əmsalı üzvi 
qalıqların tam parçalanması zamanı tərkibindəki karbonun humus maddəsinə daxil olan hissəsidir (və ya faizlə 
ifadəsidir). Humuslaşma  əmsalı konkret şəraitdən – hidrotermik rejimdən, bitkinin botaniki və biokimyəvi 
tərkibindən və üzvi qalıqların dozasından və s. asılıdır. Humuslaşma əmsalı 1-10%  və daha çox dəyişə bilir. 
Bitki qalıqlarının müxtəlif komponentlərinin humusəmələgəlmə zamanı biokimyəvi transformasiyası 
kifayət qədər öyrənilməmişdir. Ona görə  də bu prosesinin mövcud izahı hipotez səciyyəsi daşıyır. Hazırda 
humusəmələgəlmənin bir neçə konsepsiyası mövcuddur ki, onları nəzərdən keçirək: 
Kondensasiya vasitəsilə humusəmələgəlmə  konsepsiyası müxtəlif illərdə A.Q.Trusov, M.M.Kononova, 
V.Flyayq tərəfindən irəli sürülmüşdür. M.M.Kononova humuşlaşma prosesinin mahiyyətini təşkil edən 
müddəaları  aşağıdakı kimi formalaşdırmışdır: 1) bitki qalıqlarının humuslaşması prosesi tərkibinə daxil olan 
komponentlərin CO
2
, H
2
O, NH
3 
və başqa məhsullara kimi minerallaşması ilə müşayiət olunur; 2) bitki 
toxumalarının bütün komponentləri
 
parçalanma məhsulları, mikrob metabolizmi məhsulları,  parçalanma və 
resintez* (Resintez  –  əsasən ali bitkilər tərəfindən həyata keçirilən “ilkin” sintez əsasında “törəmə” mikrob 
sintezi) məhsulları formasında struktur vahidlərin ilkin mənbəyi kimi çıxış edə bilər; 3) humus maddələrinin 
formalaşma prosesində məsul həlqə struktur vahidlərin kondensasiyasıdır. Kondensasiya fenolun oksidləşməsi 
(fenoloksidaz tipli fermentlər vasitəsilə) və alınan məhsulun amin turşuları  və pepditlərlə qarşılıqlı  əlaqəsi 
vasitəsilə həyata keçir; 4) humus maddələrinin formalaşmasında sonuncu həlqə olan polikondensasiya kimyəvi 
prosesdir. Üzvi qalıqların  humuslaşması zamanı prosesin ayrı-ayrı  həlqələri sıx koordinasiya olunduğundan 
eyni vaxtda cərəyan edə bilər.  
Beləliklə, bu konsepsiyaya görə humuslaşma prosesi bəsit monomerlərdən – bioloji makromolekulların 
parçalanma məhsullarından və ya torpaq mikroorqanizmlərinin metabolitlərindən başlayır. M.M.Kononova və 
V.Flyayqin  kondensensasiya reaksiyalarında monomerlərlə yanaşı liqnin, zülal və s. birləşmələrin yüksək 
molekulyar fraqmentlərinin iştirakını mümkün hesab etmişlər. Kondensasiya vasitəsilə humusəmələgəlmə 
konsepsiyasına görə fulvoturşular humin turşularının sələfidirlər. 
Biokimyəvi oksidləşmə konsepsiyası keçən  əsrin 30-cı illərində  İ.V.Tyurin tərəfindən irəli sürülmüş, 
sonralar L.N.Aleksandrova tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu konsepsiyaya görə, humuslaşma  - üzvi qalıqların 
parçalnması nəticəsində yaranmış aralıq yüksək molekulyar məhsulların xüsusi üzvi birləşmələr sinfinə - humus 
turşularına çevrilməsindən ibarət mürəkkəb bio-fiziki-kimyəvi prosesdir. Humuslaşma prosesində aparıcı rol 
yavaş biokimyəvi oksidləşmə reaksiyalarına məxsusdur. Bu reaksiyalar nəticəsində yüksəkmolekulyar üzvi 
turşular sistemi yaranır (şəkil 9). Humuslaşma uzun prosesdir. Bu prosesin gedişatında kondensasiya hesabına 
humin turşuları molekullarının tədricən aromatizasiyası  və yeni əmələ  gəlmiş humin turşularının 
makromolekullarının  sabit olmayan hissəsinin qismən qopması baş verir. Yeni əmələ gəlmiş humin turşularının 
molekulyar kütləsi torpağın humin turşularının molekulyar kütləsindən yüksəkdir, element tərkibi isə 
humuslaşmaya məruz qalmış bitki qalıqlarının tərkibindən asılı olaraq dəyişkəndir. 
 

---

 
74
 
Şəkil 9. Humuslaşma və torpaqda humus maddələrinin transformasiyasının sxemi (L.N.Aleksandrovaya 
görə) 
 
Humus turşularının yaranmış sistemi bitki qalıqlarının minerallaşma nəticəsində azad olmuş küli 
elementləri və  həmçinin torpağın mineral hissəsi ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək, bir sıra üzvi-mineral törəmələr 
yaradır. Bu zaman vahid sistem bir-birindən həllolma dərəcəsinə və molekulların quruluşuna görə fərqlənən bir-
neçə fraksiyaya parçalanır. Sistemin az dispers fraksiyalardan ibarət hissəsi suda həll olmayan duzlar yaradaraq 
humin turşularını, suda tez həllolan duzlar verən çox dispers fraksiyalardan ibarət hissəsi isə vulfoturşuları 
törədir. 
Humusəmələgəlmənin bioloji konsepsiyası  ehtimal edir ki, humus maddələri müxtəlif 
mikroorqanizmlərin sintez fəaliyyətinin məhsuludur. Bu nöqteyi-nəzər ilk dəfə V.R.Vilyams tərəfindən irəli 
sürülmüşdür.
 
V.R.Vilyams torpağın humus maddəsinin keyfiyyətcə müxtəlifliyini onların  əmələ  gəlməsində 
müxtəlif qrup mikroorqanizmlərin, ayrob və anayrob bakteriyaların, göbələklərin iştirakı ilə izah edir və humus 
maddələrinin müxtəlif qruplarına müxtəlif qrup mikroorqanizmlərin ekzoenizmləri kimi baxırdı. Sonrakı 
tədqiqatlarda
 
eksperimental  şəkildə tünd rəngli humusabənzər birləşmələrin müxtılif qrup mikroorqanizmlər 
tərəfindən sintez olunduğu sübuta yetirildi (F.Y.Qelser, S.P.Lyax, T.Q.Mirçink, D.Q.Zvyaginsev). 
Humuslaşmanın kinetik nəzəriyyəsi. D.S.Orlovanın nəzərincə, torpaqda humusəmələgəlmənin iki paralel 
istiqaməti, həm kondensasiya, həm də biokimyəvi oksidləşmə eyni zamanda baş verə bilər. Bu zaman yüksək 
bioloji fəallığın müşahidə edildiyi qaratorpaqlarda ilkin üzvi qalıqların dərindən parçalandığı kondensasiya yolu 
üstünlük təşkil edir. Bioloji fəallığın aşağı olduğu çimli-podzollu torpaqlarda üzvi qalıqların dərindən parçalan-
ması müşahidə edilmir. Liqninin, zülalların, polisaxaridlərin, piqmentlərin iri fraqmentləri karboksilləşmə  və 
demetoksilləşmə vasitəsilə tədricən humus maddələrinə transformasiya olunur. Hətta bu halda da humus və hu-
muslaşmış turşularla kondensasiya və ya mübadilə reaksiyasına girən monomerlərin humuslaşmanın müxtəlif 
mərhələlərində  iştirakını inkar etməyə  əsas yoxdur. Torpaqda spesifik humus birləşmələrinin toplanması, 
D.S.Orlovanın fikrincə, konkret şəraitdə termodinamik və mikrobioloji baxımdan davamlı birləşmələrin 
müəyyən statistit “təbii seçməsinin” nəticəsidir. Bu zaman humusun toplanmasının səviyyəsi  və onun keyfiyyət 
tərkibi humus molekullarının formalaşmasına və onların sonrakı deqradasiyasına gətirən ayrı-ayrı proseslərin 
kinetikiliyi ilə müəyyən edilir. Ona görə də bu nəzəriyyə humuslaşmanın kinetikliyi nəzəriyyəsi adlanır. 
Müasir  şəraitdə torpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsi təşəkkül tapmış  təbii müvazinətin pozulmasına 
gətirib çıxarır ki, bu da torpaqda humusun və onun ayrı-ayrı hissələrinin dəyişikliyinə  səbəb olur. Məsələn, 
əkilən torpaqlarda bəzən humusun minerallaşma intensivliyi torpağa daxil olan üzvi qalıqların həcminin eyni 

---