Qərib Məmmədov

 
65
Qranulo- 
metrik 
elementləri
n ölçüləri, 
mm 
Su xassələri 
Şişməsi
, 
% 
həcmi 
Fiziki-mexaniki 
xassələri 
Maksi-
mal 
molekul-
yar 
sutu-
tumu, % 
Suke-
çiri-
ciliyi, 
sm/san 
Kapliya
r 
qaldır-
manın 
hün-
dürlüyü 
plastikliyi 
Sıxıl-
ma 
həddi,
% 
həcmi 
Sıyıq-
lıq 
həddi 
Yayıl-
ma 
həddi 
Nəmlik, %-lə 
 
1 2 
3 
4 
5  6  7 
3 – 2 
0,2 
0,5 
0 
- 
Plastik deyil 
- 
2 – 1,5 
0,7 
0,2 
1,5 - 3 
- 
Plastik deyil 
- 
1,5 – 1,0 
0,8 
0,12 
4,5 
- 
Plastik deyil 
- 
1,0 – 0,5 
0,9 
0,072 
8,7 
- 
Plastik deyil 
- 
0,5 – 0,25 
1,0 
0,056 
20 - 27 
- 
Plastik deyil 
- 
0,25 – 0,10 
1,1 
0,030 
50 
5 
Plastik deyil 
- 
0,10 – 0,05 
2,2 
0,005 
91 
6 
Plastik deyil 
- 
0,05 – 0,01 
3,1 
0,0004 
200 
16 
Plastik deyil 
- 
0,01 – 
0,005 
15,9 
- 
- 
105 
40                  28 
 
0,005 -
0,001 
31,0 
- 
- 
160 
48                  30 
4,2 
< 0,001 
- 
- 
- 
405 
87                  34 
8,2 
 
Daşlılıq dərəcəsinə görə torpaqların bölünməsi 3 mm-dən böyük hissəciklərin miqdarına görə (torpağın 
kütləsində %-lə) aparılır: daşsız – 0,5 %, zəif daşlı – 0,5-5 %, orta daşlı – 5 -10 % və şiddətli daşlı - > 10 %. 
Daşlılığın tipinə görə torpaqlar valunu (iri qaya parçası), çay daşlı və iri çınqıllı olamaqla üç qrupa bölünür. 
Valunu torpaqlar Rusiya və Kanadanın  şimal  ərazilərində, sonuncu buzlaşmaya məruz qalmış sahələrdə 
müşahidə olunur. İri çınqıllı torpaqlar dağ və dağətəyi ərazilərdə yayılmışdır. 
Çınqıl (3-1 mm) – ilkin mineralların qırıntılarından ibarətdir. Torpaqda çınqılın yüksək miqdarı torpağın 
becərilməsinə mane olmasa da onda əlverişsiz xassələr yaradır: yüksək sukeçiricilik, suqaldırma qabiliyyətinin 
olmaması, aşağı sututumu.  Çınqılın sututumu (< 3%) kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün 
əlverişsizdir. 
Qum fraksiyası (1-0,05 mm) ilkin mineralların, ilk növbədə kvars və çöl şpatının qırıntılarından ibarətdir. 
Bu fraksiya yüksək sukeçiricilik qabiliyyətinə malikdir, şişmir, plastikdir. Lakin çınqıldan fərqli olaraq bir qədər 
kapilyarlığa və  nəmlik tutumuna malikdir. Ona görə  də  təbii qumlar, xüsusən də  xırda dənəvər qumlar, kənd 
təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsindən ötrü əlverişlidir. Tarla bitkiləri üçün nəmlik tutumu 10% -dən az 
olmayan, meşə bitkiləri üçün isə 3 – 5%-dən az olmayan qumlar əlverişli hesab olunur. 
İri və orta toz (0,05 – 0,005 mm). Iri toz fraksiyası (0,05 – 0,01 mm) mineraloji tərkibinə görə qumdan az 
fərqlənir. Ona görə də quma məxsus bəzi fiziki xassələrə malikdir, məsələn, plastik deyil, zəif şişir, aşağı nəmlik 
tutumuna malikdir. 
Orta toz (0,01-0,005 mm) üçün slyudanın yüksək miqdarı səciyyəvidir. Bu da fraksiyaya yüksək plastiklik 
verir. Orta toz disperslik xassəsinə mailk olduğundan nəmliyi daha yaxşı özündə saxlayır, lakin zəif 
sukeçiriciliyə malikdir. Bu torpaqlar koaqulyasiya etmək qabiliyyətinə mailk deyil. Orta toz fraksiyalar torpaqda 
baş verən strukturəmələgətirmədə  və fiziki-kimyəvi proseslərdə  iştirak etmir. Ona görə  də iri və orta toz 
fraksiyalarla zəngin torpaqlar asanlıqla səpələnir, bərkiməyə meyillidir və zəif sukeçiriciliyi ilə seçilir. 
Xırda toz (0,005 – 0,001 mm) yüksək dispersliyi ilə seçilir. Bu fraksiya ilkin və törəmə minerallardan 
ibarətdir. Bununla əlaqədar iri fraksiyalara xas olmayan bir sıra xassələrə malikdir: 1) koaqulyasiya və struktur-
əmələgətirmə qabiliyyəti; 2) udma qabiliyyəti; 3) tərkibində böyük
 
miqdarda humus maddəsinin olması. Lakin 
torpaqlarda xırda tozun sərbəst və aqreqatlaşmamış formada çoxluğu  əlverişsiz xassələr – aşağı sukeçiricilik, 
çoxlu miqdarda əlçatmaz suyun olması, yüksək  şişmə  və  sıxlaşma, yapışqanlıq, çatlılıq, bərklik qabiliyyəti 
törədir. 
Lil  ( < 0,001 mm) əsasən yüksək dispersli törəmə minerallardan ibarətdir.  İlkin minerallardan kvars, 
ortaqlaz, myskovitə təsadüf etmək olur. 
Lil fraksiyası torpaq münbitliyinin formalaşmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqda cərəyan edən 
fiziki-kimyəvi proseslər ona məxsusdur. Lil fraksiyası yüksək uduculuq xassəsinə malikdir, onun tərkibində 
çoxlu miqdarda humus və küli elementlər vardır. Bu fraksiyanın kolloid hissəsi strukturəmələgəlmədə xüsusi 
rola malikdir. 
Lil fraksiyaları ilə  zəngin torpaqların su-fiziki və fiziki-mexaniki xassələri onun koaqulyasiya etmək və 

---

 
66
mexaniki elementləri aqreqatlarda yapışdırmaq qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Bu qabiliyyət torpağın 
mineraloji və kimyəvi tərkibindən, humus, kalsium və dəmir birləşmələri ilə zənginliyindən, udulmuş əsasların 
tərkibindən asılıdır. Struktur torpaqlar lil fraksiyasının yüksək miqdarında belə  əlverişli fiziki xassələri ilə 
səciyyələnir. Dispers lil fraksiyası əlverişsiz fiziki xassələrə malikdir (cədvəl  12).  
Beləliklə, qranulometrik elementlərin ölçülərinin azalması ilə onların xassələri  əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişir. Cədvəl 12-dən göründüyü kimi, qranulometrik elementlərin xassələri  əvvəlcə 0,01 mm hüdudunda, 
sonra isə 0,005 və 0,001 mm hüdudlarında  kəskin dəyişikliklərə  məruz qalır. Bu bütün qranulometrik 
fraksiyaları iki böyük qrupa bölməyə imkan verir: fiziki qum (>0,01 mm) və fiziki gil (< 0,01 mm). 
 
§ 17. Torpaq və süxurların qranulometrik tərkibinə görə təsnifatı 
 
Qranulometrik elementlərin fraksiyaları torpaq və süxurun tərkibində müxtəlif kəmiyyət nisbətindədir. 
Torpaq və ya süxurda qranulometrik elementlərin fraksiyalarının nisbi miqdarı mexaniki və ya qranulometrik 
tərkibi adlanır. 
Qranulometrik elementlərin müxtəlif fraksiyaları, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bir-birinə oxşamayan 
xassələrə maklikdirlər. Ona görə  də  həm torpaq, həm də süxur qranulometrik elementlərin bu və ya digər 
fraksiyalarının miqdarından asılı olaraq eyni xassəyə malik olmayacaqdır. 
Qranulometrik tərkibinin müxtəlifliyinə görə torpaq və süxurları bir neçə qrupda birləşdirmək mümkündür. 
Bu qruplar fiziki, fiziki-kimyəvi və kimyəvi xassələri ilə səciyyələnir. 
Torpaq və süxurların qranulometrik tərkibinə görə  təsnifatının  əsasında fiziki qumla fiziki gilin nisbəti 
durur. Belə elmi təsnifatlardan biri ilk dəfə N.M.Sibirtsyev tərəfindən təklif edilmişdir. Hazırda torpaq və 
süxurların qranulometrik tərkibinə görə  təsnifatının N.A.Kaçinskiy sistemi daha məqbul hesab edilir (cədvəl 
13). 
Bu təsnifatla qranulometrik tərkibinə görə  əsas adlar fiziki qum və fiziki gilin miqdarına və əlavə olaraq 
üstünlük təşkil edən başqa fraksiyalar – çınqıl (3 -1 mm), qum (1 – 0,05 mm), iri toz (0,05-0,01 mm), orta və 
xırda toz (0,01 – 0,001 mm) və lil (< 0,001 mm) nəzərə alınmaqla verilir. 
 
Cədvəl 13 
Qranulometrik tərkibinə görə torpaq və süxurların təsnifatı 
(N.A.Kaçinskiy) 
 
 
Qranulometrik 
tərkibinə görə 
qısa adı 
Fiziki gilin (< 0,01 mm) miqdarı, 
% 
Fiziki qumun (> 0,01 mm) 
miqdarı, % 
Torpaqlar 
Torpaq 
əməlgəl-
mənin 
podzol 
tipi 
Torpaq 
əmələ-
gəlmənin 
bozqır, 
həmçinin 
qırmızı 
və sarı 
tipi 
Şorakət 
və şiddətli 
şorakət-
vari 
Torpaq 
əmələ-
gəlmə-
nin 
podzol 
tipi 
Torpaq 
əmələgəl-
mənin 
bozqır, 
həmçinin 
qırmızı və 
sarı tipi 
Şorakət 
və şid-
dətli 
şora-
kətvari 
Qumlu: 
     yumşaq qum 
     bitişkən qum 
Qumsal  
Gillicə: 
  yungülgillicəli 
  ortagillicəli 
  ağırgillicəli 
Gilli: 
    yüngülgilli 
    ortagilli 
     ağırgilli 
 
0 – 5 
5-10 
10–20 
 
20-30 
30-40 
40-50 
 
50-65 
65-80 
> 80 
 
0 – 5 
5-10 
10-20 
 
20-30 
30-45 
45-60 
 
60-75 
75-85 
> 85 
 
0 – 5 
5-10 
10-15 
 
15-20 
20-30 
30-40 
 
40-50 
50-65 
>65 
 
100–95 
95-90 
90-80 
 
80-70 
70-60 
60-50 
 
50-35 
30-20 
< 20 
 
100–95 
95-90 
90-80 
 
80-70 
70-55 
55-40 
 
40-25 
25-15 
< 15 
 
100-
95 
95-90 
90-85 
 
85-80 
80-70 
70-60 
 
60-50 
50-35 
< 35 
 
Məsələn, çimli-podzollu torpağın tərkibi 28,1%  fiziki gil, 37,0%  qum,  34,9% iri toz, 16 % orta toz və 
12,1% xırda tozdan ibarətdir. Bu torpağın qranulometrik tərkibinə görə əsas adı – yüngül gillicəli, əlavə olaraq, 
iri tozvari-qumlu olacaqdır. Nümunədən göründüyü kimi, torpağın əlavə, dəqiqləşdirici adı iki əsas fraksiyaya 

---