Qərib Məmmədov

 
58
ÜÇÜNCÜ HİSSƏ 
 
TORPAĞIN TƏRKİBİ, XASSƏ VƏ REJİMLƏRİ 
 
Torpaq dörd fazadan - bərk faza (mineral və üzvi hissə), maye faza (torpaq məhlulu), qazşəkilli  faza 
(torpaq havası) və canlı fazadan (torpaq canlıları) ibarət çoxfazalı polidispers sistemdir. Bu fazalar sıx 
qarşılıqlı təsirdədirlər. 
Eyni zamanda torpaq biosferin başqa sistemləri ilə fasiləsiz qarşılıqlı təsirdə olan açıq dinamik sistemdir. 
Təbiət cismi kimi torpağın fərqli cəhətləri aşağıdakılardır: olduqca mürəkkəb maddi tərkibi və vacib 
parametrlərinin qanunauyğun dəyişkənliyi, tərkibində spesifik üzvi maddənin (humusun) olması, əksər kimyəvi 
elementlər üçün birləşmələrin müxtəlifliyi. 
Torpaq səthinə günəş enerjisi və nəmliyin daxil olma ritmi (sutkalıq, illik, çoxillik) və bitkilərin inkişafının 
bioloji ritmi torpaq münbitliyinin formalaşması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən torpaqəmələgəlmənin aşkar 
görünən fəsli tsiklliyini törədir. 
Əsas torpaq parametrlərinin (temperatur, nəmlik, aerasiya, torpaq havasının və torpaq örtüyünün kimyəvi 
tərkibi) çoxillik məlumatlarından
 
çıxarılmış qanunauyğun dəyişkənliyi torpaq rejimləri adlanır. 
Bitkiçiliyin inkişafından və torpaq profilinin formalaşmasından ötrü torpağın temperatur, su-hava, qida, 
biokimyəvi və termoenergetik rejimlərinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Onlar xarici amillərin, o cümlədən iqlimin  
təsiri altında formalaşır, mühitin (havanın yerə yaxın qatlarının, aşınma qabığının və qrunt suyunun) 
rejimlərindən fərqlənir və müstəqil tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Bu fərq torpağın bir sıra fiziki, fiziki-
kimyəvi və biokimyəvi xassələri – istilik tutumu, istilik keçiriciliyi, su keçiriciliyi, udma qabiliyyəti, həmçinin 
elementar torpaq prosesləri ilə müəyyən olunur. 
 
V FƏSİL. TORPAQ VƏ TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN        SÜXURLARIN MINERALOJI VƏ 
QRANULOMETRİK TƏRKİBİ 
 
Torpaqəmələgətirən süxurların və torpaqların tərkibi ilkin və törəmə minerallardan ibarətdir.  İlkin 
minerallar maqmatik süxurların tərkibinə daxildir, yumşaq süxurlar və torpaq ilkin süxurların aşınma 
materiallarından ibarətdir. Törəmə minerallar iqlim və bioloji amillərin təsiri altında ilkin minerallardan 
yaranmışdır. 
İlkin minerallar əsasən 0,001 mm-dən böyük, törəmə minerallar isə 0,001 mm-dək kiçik hissəciklərdən 
ibarətdir.  Əksər torpaqlarda ilkin minerallar törəmə minerallardan çoxdur. Yalnız ferralit torpaqlarda  ilkin 
minerallar törəmə minerallardan çoxdur. 
İlkin minerallar. Süxurların və torpağın tərkibində daha geniş yayılmış ilkin minerallar kvars, çöl şpatı, 
amfibollar, piroksenlər və slyudadır. Onlar maqmatik süxurların əsas kütləsini təşkil edir. Maqmatik süxurların 
orta mineraloji tərkibi aşağıdakı kimidir (F.U.Klarka görə): 
 
Minerallar 
tərkibi, %-lə 
Çöl şpatı 59,5 
Kvars 12,0 
Amfibol və piroksen 
16,8 
Slyuda 3,8 
başqaları 7,9 
    
İlkin minerallar aşınmaya qarşı müxtəlif davamlılıq göstərmək qabiliyyətinə malik olduğu üçün onların 
nisbi miqdarı torpaqəmələgətirən süxurlardan və torpaqda maqmatik süxurlardan fərqlənir. 
Belə ki, yumşaq süxurlarda aşınmaya qarşı davamlı olan kvarsın (SiO
2
) miqdarı daha çoxdur. Onun miqdarı 
40-60 % və daha çox olur. İkinci yeri, adətən, çöl şpatı tutur. O da həmçinin böyük mexaniki davamlılığa 
malikdir. Bununla belə, çöl şpatının kimyəvi aşınmaya qarşı davamlılığı zəifdir. 
Kvars və çöl şpatı iri dənəvərdir, çünki onların aşınması zəif sürətlə baş verir. Onlar başlıca olaraq qum və tozvari 
hissəciklərin tərkibindədir. Amfibollar, piroksenlər və bir çox slyudalar asanlıqla aşınır, ona görə də yumşaq süxurlarda və 
torpaqda onların miqdarı (əsasən də  xırda kristallar şəklində) çoxdur. 
Aşınmaya qarşı davamlılıq mineralların təbiəti, kimyəvi tərkibi və kristal quruluşu ilə müyyən edilir. 
Nəzərdən keçirilən minerallar əksər mineral kimyəvi birləşmələr kimi əks yüklü ionlardan təşkil olunmuş ion 
tipli struktura malikdir. Mineral kristallardakı ionlar, kristal  şəbəkə adlanan düz həndəsi  şəbəkə  şəklində 
yerləşmişlər. Bu cür quruluş sayəsində mineralların kristalları çoxüzlü düz həndəsi formaya malikdir. Hər bir 
mineral üçün öz kristal şəbəkəsi və kristalların müəyyən forması səciyyəvidir. 
Kation və anionların kristal qəfəsdə qarşılıqlı yerləşməsi onların həcmindən və ya radiusundan (ionları - 
radiusu olan dairələr kimi təsvir etmək olar) asılıdır. Həmin ionu əhatə edən  əks yüklü ionların sayı 

---

 
59
koordinasiya sayı adlanır. İonun radiusu nə qədər böyük olarsa, onun ətrafında qarşılıqlı təmas olmadan bir  o 
qədər çox əks yüklü ion yerləşə bilər. 
Koordinasiya sayı kristalın formasını  və ya ion ətrafındakı koordinasiyanı  və bununla da elementin əsas 
strukturunu, mineral kristalın elementar özəyini  müəyyən edir. 
 
Kooordinasiya
Koordinasiya sayı
Üçbucaq 3 
Tetraedr   
4 
Oktaedr   
6 
Kub 8 
 
Torpaqda geniş yayılmış silisiumun oksigenlə birləşmələrinin strukturunun əsas elementi  silisiumoksigen 
tetraedridir (SiO
4
)
4 -
. Bu strukturun zirvəsində dörd oksigen ionu, mərkəzində isə silisium ionu yerləşmişdir. 
Silisiumoksigen tetraedri dörd sərbəst valent rabitəsinə malikdir. Onlar kationları birləşdirməklə  və ya başqa 
silisiumoksigen tetraedrlərinə birləşməklə kompensasiya oluna bilərlər. 
Tetraedrlər oksigen ionları vasitəsilə birləşərək müxtəlif birləşmələr və ya struktur tipləri yaradırlar: 
adaşəkilli, zəncirvarı, lentşəkilli, yarpaqşəkilli (laylı), karkaslı. Karkas struktur çöl şpatı, kvars, zəncirvari – 
piroksenlər, yarpaqşəkilli – slyuda, gilli minerallar, lentşəkilli – amfibolalar, adaşəkilli – olivin üçün 
səciyyəvidir. 
Adavari struktura iki və daha çox, lakin tetraedrin son rəqəminə uyğun silisiumoksigen radikalları 
(dəyişmədən bir kimyəvi birləşmədən başqasına keçən atomlar qrupu) daxildir. Tədric edilmiş tetraedrlər 
radikalın düsturuna uyğun gəlir: tək – (SiO
4
)
4 -
 , cüt - (Si
2
O
7
)
6-
, üç tetraedrdən ibarət kompleks - (Si
3
O
9
)
6-
, dörd 
tetraedrdən ibarət kompleks - (Si
4
O
12
)
8-
, altı tetraedrdən ibarət kompleks - (Si
6
O
18
)
12-
 (şəkil  4). 
 
 
Şəkil 4. Adaşəkilli silisiumoksigen radikalı 
Zəncirvarı, lentşəkilli, yarpaqşəkilli (laylı), karkaslı strukturlarda silisiumoksigen tetraedrləri zəncir, lent, 
yarpaq, karkaslarda birləşərək sonsuz
 
radikallar  əmələ  gətirir (şəkil 5). Bu cür radikalların formulu 
silisiumoksigen qruplarındakı atomların sayını deyil, yalnız atomların sonsuz qruplardakı münasibətini, sonsuz 
təkrarlanması bütün strukturu yenidən təzələyə biləcək elementar həlqədəki atomların sayını göstərir. 

---