Qərib Məmmədov

 
50
1 
2 3 4 5 6 7 
çəmənlikləri 
Xırdaot-müxtəlif-
otlu alp çəmən-
likləri 
“-----” 77  14  18  63 
82 
Taxıllı-müxtəlif-
otlu subalp çə-
mənlikləri 
Çimli 
dağ-
çəmən 
327 36  11  291  89 
Bozqırlaşmış 
topallı subalp 
çəmənlikləri 
“-----” 71  8  11  63  89 
Müxtəlifotlu- 
ağbığlı subalp 
çəmənlikləri 
“-----” 285  22 
8  263  92 
Taxıllı subalp 
çəmənlikləri 
“-----” 348  58  17  290  83 
Taxıllı-müxtəlifotlu 
meşədən sonrakı 
çəmənliklər 
Dağ 
çəmən
meşə 
330 38  11  292  89 
Taxıllı-müxtəlif-
otlu bozqırlar 
Dağ 
qara 
torpaq 
159 39  25  120  75 
Daşdayanlı 
və 
dovşan-topallı-
müxtəlifotlu boz-
qırlar. 
“-----” 
79 29 36 50 64 
Dovşantopallı-
şiyavlı daşdayanlı 
bozqırlar 
Şabalıdı 
44 12 27 32 73 
Yovşanlı-ayrıqatlı 
bozqırlar 
“-----” 
46 25 54 21 46 
Yovşanlı 
yarımsəhralar 
“-----” 
54 20 37 34 63 
Yovşanlı-efemerli 
yarımsəhralar 
Boz və 
boz-
qonur 
103 
25 26 78 74 
Efemerli 
yarımsəhralar 
“-----” 
63 13 20 50 80 
Yovşanlı-sarı-başlı 
səhralar 
Boz-qonur 
şorakət-
vari 
25 5  22  18  78 
Yovşanlı-qarağanlı 
yarımsəhralar 
“-----” 
33 10 33 23 67 
Yovşanlı-şorangəli 
yarımsəhralar 
“-----” 
95 17 18 78 72 
Yovşanlı-efemerli 
şorangəli 
yarımsəhralar 
“-----” 
81 27 33 54 67 
Qarağanlı-erikalı 
yarımsəhralar 
“-----” 
54 35 64 21 36 
Sarıbaşlı-sarsa-
zanlı səhralar 
“-----” 33  3 
9  30  91 
Şorangəli səhralar 
Şorakət
şoran 
14 3  21  11  79 
Cilli-taxıllı  
çəmənlər 
Boz-
çəmən 
120 
32 26 88 74 
Çala çəmənlikləri “-----” 238  7 
3  231  97 
 

---

 
51
Bu proseslərin intensivliyi ot bitkilərinin tərkibindən və onun məhsuldarlığından, bitki qalıqlarının 
transformasiyasının təbii şəraitindən (iqlim, süxur, relyef) asılıdır.  
Mikroorqanizmlər. Torpaqda müxtəlif qrup mikroorqanizmlər (bakteriyalar, göbələklər, aktinomisetlər) və 
yosunlar inkişaf edir. Onların miqdarı böyük ölçülərdə, 1q torpaqda milyondan milyarda qədər dəyişir.  
Mikroorqanizmlərin ən çox miqdarı rütubətli ekvatorial meşələrin qırmızı-sarı torpaqlarında, ən az miqdarı 
isə tundra torpaqlarındadır. 
Bakteriyalar  – mikroorqanizmlərin torpaqda ən çox yayılmış qrupudur. Onların 1 q torpaqda miqdarı 
torpağın xassələrindən və hidrotermik şəraitdən asılı olaraq on milyondan bir-neçə milyarda kimi dəyişir. 
Qidalanma xüsusiyyətindən asılı olaraq bakteriyalar heterotrof və avtotrof qruplara bölünür.
 
Sərbəst oksigendən 
istifadəsinə görə bakteriyalar iki qrupa bölünür - aerob, yəni sərbərst oksigendən istifadə edən və anaerob, yəni 
sərbəst oksigendən istifadə etməyən. Anaerob bakteriyalar da öz növbəsində iki qrupa bölünür: birinci qrup 
bakteriyalar üçün sərbəst oksigen toksik təsir göstərir, onların məhv olmasına gətirib çıxarır.  İkinci qrup – 
fakultativ-anaerob bakteriyalar sərbəst oksigenə  həssas deyillər. Bakteriyalar torpaqda mineral və üzvi 
birləşmələrin müxtəlif çevrilmə proseslərini həyata keçirir. 
Aktinomisetləri (Actinomycetes) bəzən şüalı göbələklər də adlandırırlar. Bu canlılar karbon mənbəyi kimi 
müxtəlif üzvi birləşmələrdən istifadə edirlər. Onlar sellülozu, liqnin və torpağın çürüntü maddəsini parçalamaq 
imkanına malikdir. Aktinomisetlər neytral və  zəif qələvi reaksiyaya malik, üzvi maddələrlə  zəngin və yaxşı 
becərilən torpaqlarda daha yaxşı inkişaf edir. Aktinomisetlərə proaktinomisetlər, mikobakteriyalar, 
mikromonosporlar və mikokokilər aiddir. 
Göbələklər  – torpaqda, xüsusən də onun ölü bitki qalıqları (meşə döşənəyi, töküntülər və s.) ilə  zəngin 
horizontlarında (1 q torpaqda 1 milyona qədər) məskunlaşmış sapaoxşar heterotrof saprofit 
mikroorqanizmlərdir. Göbələklər üzvi
 
birləşmələrin minerallaşmasında və humuslaşmasında fəal iştirak edir. Bu 
zaman parçalanma prosesində bir qrup göbələkləri ardıcıl olaraq başqa qrup göbələklər əvəz edə bilər. 
Göbələklər müxtəlif turşu birləşmələri (limon, oksalat, sirkə və başqa turşuları) sintez edir. Onların ardıcıl 
fəaliyyəti fulvo turşulu humusun yaranmasına gətirib çıxarır. Göbələklərin bu qabiliyyəti onların mineralları fəal 
parçalmaq qabiliyyətində də  özünü göstərir. Torpaq göbələkləri arasında kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün ziyanlı 
olan və    bir  sıra xəstəlikləri törədən növlər də geniş yayılmışdır. Düzgün əkin dövriyyəsi mədəni bitkilərdə 
göbələk xəstəliklərinin inkişafına əngəl törədir. 
Göbələklərin bir çox növləri ali bitkilərlə simbioz yaradaraq bitkiləri qida maddələri ilə təmin edir. 
Azərbaycan torpaqlarında mikroorqanizmələrin miqdarı, tərkibi və yayılması torpaqların zonal 
xüsusiyyətlərindən, onların qranulometrik tərkibindən, humusluluq və  mədənilik dərəcəsindən asılıdır. Bunu 
A.Q.Pakusin, Q.S.Qasımova, M.A.Hacıyev və başqalarının tədqiqat materialları əsasında hazırlanmış aşağıdakı 
cədvəldən də görmək mümkündür (cədvəl 8). 
 
 
Cədvəl 8 
Azərbaycanın əsas torpaqlarında ayrı-ayrı mikroorqanizm 
qruplarının miqdarı 
(A.Q.Pakusin, Q.S.Qasımova, M.A.Hacıyev) 
 
Torpaqlar 
Mikroorqanizmlər,  torpaqda min./q -la 
Mikroor-
qanizmlə-
rin 
ümumi 
miqdarı 
Bakteri-
yaların 
ümumi 
miqdarı 
Spor-
törədən 
bakteri-
yalar 
Akti-
nomi-
setlər 
Göbə-
ləklər 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 
Dağ-çəmən                
xam 
becərilən 
 
2722 
3356 
 
2227 
2803 
 
360 
470 
 
460 
530 
 
35 
23 
Qonur dağ-meşə  
xam 
becərilən 
 
2066 
3842 
 
1603 
3280 
 
407 
527 
 
445 
564 
 
18 
8 
Dağ qaratorpaq  
xam 
becərilən 
 
3507 
3821 
 
2507 
2553 
 
407 
529 
 
990 
1260 
 
10 
8 
Qəhvəyi dağ-meşə  
xam 
 
3510 
 
2592 
 
278 
 
889 
 
29 

---