Qərib Məmmədov

 
48
İkincisi, atmosfer iqlimi torpağın xassə və tərkibləri vasitəsilə torpağın su-hava, temperatur və oksidləşmə-
bərpa rejimlərinə təsir göstərir. 
Üçüncüsü, torpaqda mineral birləşmələrin çevrilməsi prosesi də (aşınmanın istiqaməti və tempi, 
torpaqəmələgəlmə məhsullarının akkumlyasiyası və s.) iqlim şəraiti ilə sıx bağlıdır. 
Dördüncüsü, iqlim torpağın su və külək eroziyasına da böyük təsir göstərir. 
 
§ 10. Orqanizmlər və onların torpaqəmələgəlmədə və torpaq münbitliyinin formalaşmasında rolu 
 
Torpaqəmələgəlmədə üç qrup canlılar iştirak edir: yaşıl bitkilər, mikroorqanizmlər və heyvanlar. Bu 
orqanizmlər quru səthində mürəkkəb biosenozlar yaradır. Həyat fəaliyyətləri prosesində orqanizmlərin birgə 
təsiri, həmçinin həyat fəaliyyətinin məhsulları hesabına torpaqəmələgəlmənin çox əhəmiyyətli həlqəsi – üzvi 
maddələrin sintezi və parçalanması, bioloji əhəmiyyət kəsb edən elementlərin konsentrasiyası, mineralların 
parçalanması  və yenilərinin yaranması, maddələrin miqrasiyası  və akkumlyasiyası  və torpaqəmələgəlmə 
prosesinin mahiyyətini təşkil edən və torpağın əsas xassəsi olan münbitliyin formalşmasını müəyyən edən digər 
hadisələr həyata keçirilir. 
Bununla belə bu qrupların hər birinin torpaqəmələgəlmədə funksiyası müxtəlifdir. 
Yaşıl bitkilər.  Quru səthində  hər il yaşıl bitkilər tərəfindən atmosferdən CO
2
  mənimsəməklə, günəş 
enerjisindən, torpaqdan daxil olan su və mineral birləşmələrdən istifadə etməklə 5·3·10
10
 t biokütlə sintez edilir. 
Bu biokütlənin bir hissəsi kök və yerüstü qalıqlar şəklində təzədən torpağa qayıdır.
 
 
Yaşıl bitkilər, beləliklə, torpaqda üzvi maddələrin yeganə ilkin mənbəyidir.
 
Onların torpaqəmələgətirici 
kimi əsas funksiyası maddələrin bioloji dövranı – torpaqdan qida elementlərinin və suyun mənimsənilməsi, üzvi 
kütlənin sintezi və  həyat tsikli başa çatdıqdan sonra onun təzədən torpağa qaytarılmasıdır. Bioloji dövranın 
nəticəsi kimi –  torpağın üst qatlarında potensial enerjinin və  bitkilərin qida elementlərinin akkumulyasiyası 
torpaq profilinin tədrici inkişafını və torpağın əsas xassəsi olan münbitliyin inkişafını şərtləndirir.
  
Yaşıl bitkilər torpaqdakı mineralların transformasiyasında – bəzilərinin parçalanmasında və yenilərinin 
sintezində, profilin kökyayılan hissəsinin strukturunun formalaşmasında, həmçinin su-hava və istilik rejiminin 
formalaşmasında iştirak edir. Yaşıl bitkilərin torpaqəmələgəlmədə  iştirakının xüsusiyyəti bitkinin tipindən və 
bioloji dövranın intensivliyindən asılı olaraq müxtəlifdir. 
Torpaqşünaslıq nöqteyi-nəzərindən bitki formasiyaları haqqında təlimin  əsasları V.R.Vilyams tərəfindən 
işlənmişdir.
 
Bitki formasiyalarının bölünməsinin  əsas meyarları kimi V.R.Vilyams tərəfindən bitki 
qruplaşmasının tərkibi, torpağa daxil olan üzvi qalıqların xüsusiyyətləri və onun  mikroorqanizmlərin təsiri 
altında  parçalanmasının xarakteri və aerob və anaerob proseslərin müxtəlif nisbəti götürülmüşdür. O, bu 
prosesləri mülayim qurşağın ağac və ot  formasiyalarının timsalında ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. 
Hazırda bitki senozlarının torpaqəmələgəlmədə rolunu tədqiq edərkən maddələrin bioloji dövranının 
xarakteri və intensiliyi, həmçinin bioloji rejimi, yəni üzvi maddələrin illik tsikldə torpağa daxil olmasının 
müddəti və tempi də nəzərə alınır. 
Torpaq tədqiqatlarında və ümumiləşdirmələrdə aşağıdakı bitki senozları fərqləndirilir: 
Ağac formasiyaları qrupuna daxildir: tayqa meşələri, enliyarpaq meşələr, rütubətli subtropik meşələr və 
rütubətli tropik meşələr; 
Keçid ağac-ot formasiyaları qrupuna daxildir: kserofit meşələr, savannalar. 
Ot formasiyaları qrupuna daxildir: quru dərə  və bataqlaşmış  çəmənlər, prerilər, mülayim qurşağın 
bozqırları, subtropik kolluqlu bozqırlar. 
Bundan başqa səhra (subborel - vegetasiyanın yay tsikli ilə, subtropik vegetasiyanın qış tsikli ilə və tropik) 
və şibyə-mamır (tundra, bataqlıqlar) formasiyaları xüsusi olaraq ayrılır. 
Adı çəkilən bitki formasiyalarından hər biri öz üzvi maddələrinin tərkibinə, onun torpağa daxil olmasına, 
üzvi maddələrin parçalanmasına və torpağın mineral kütləsi ilə qarşılıqlı əlaqəsinə görə bir-birindən fərqlənir. 
Torpaqəmələgəlmədə senozların rolunu öyrənərkən, tərkibinin, bəzən də formasiyanın yaşının səciyyəsi ilə 
yanaşı, maddələrin bioloji dövranının aşağıdakı göstəriciləri detal şəklində  nəzərə alınır: müşahidə anında 
yerüstü və kök (rizokütlə) hissəyə ayırmaqla bitkilər tərəfindən yaradılan ümumi fitokütlə; fitokütlənin illik 
artımı; illik töküntü; küli tərkib və azotun miqdarı; bioloji dövranın həcmi – fitokütlənin tərkibində kül 
elementlərin və azotun ümumi miqdarı  və onun intensivliyi – fitokütlə artımının tərkibindəki kimyəvi 
elementlərin miqdarı; bioloji dövranın sürəti – küli elementlərin və azotun fitokütlədəki ümumi miqdarının  
onların töküntüdəki miqdarına nisbəti. 
Yer səthində meşə bitkiliyi öz biokütləsinə (10
11
 – 10
12
 t) görə üstünlük təşkil edir. O, tərkibi ağac, kol, ot və 
mamır-şibyə formasiyalarından ibarət çoxkomponentli mürəkkəb biosenoz əmələ gətirir. 
Meşə bitkiliyinin, onun torpaqəmələgəlmədə spesifik rolunu açan əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
çoxillik həyat tsikli, hər il biokütlənin yalnız bir hissəsinin, meşə döşənəyi (yarpaq, budaq, meyvə, qabıq) 
şəklində əsas hissədən kənarlaşması, güclü şəbəkələnmiş kök sistemi. Zəngin bitki tərkibinə malik  Azərbaycan 
meşələrinin bioloji parametrləri tip xüsusiyyətlərindən (X.H.Muradov, 1970; B.B.Mirzəyev, 1969 ) asılı olaraq 

---

 
49
böyük ölçülərdə dəyişir (cədvəl 6). 
Meşədə bioloji dövran üçün səciyyəvi cəhət ondan azot və küli elementlərin ağac və kol bitkilərinin 
tərkibində toplanmış biokütlə vasitəsilə uzun müddətə  kənarlaşdırılması, meşə töküntülərinin torpaq səthində 
transformasiyası  nəticəsində meşə döşənəyinin və  tərkibinə görə müxtəlif suda həll olan üzvi və mineral 
məhsulların yaranmasıdır.  
Sonuncuların atmosfer yağıntıları vasitəsilə yuyulması onların torpağın (süxurun) mineral hissəsi ilə  fəal 
qarşılıqlı  əlaqəsindən ötrü əlverişli  şərait yaradır. Suda həll olan məhsulların tərkib və xassələri meşə 
senozunun, torpaq faunası və mikroflorasının tərkibindən, həmçinin atmosfer iqliminin  və torpağın hidrotermik 
rejimindən, torpaqəmələgətirən süxurların tərkibindən asılıdır. Ona görə də müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif meşə 
tipləri altında müxtəlif torpaqlar formalaşır. 
 
Cədvəl 6 
 
Azərbaycanın müxtəlif tip meşələrində meşə töküntülərinin və döşənəyinin ehtiyatı 
(X.H.Muradov, 1970; B.B.Mirzəyev, 1969) 
 
Meşənin 
tipi 
Torpaqlar 
Meşənin 
orta yaşı
Oduncaq 
ehtiyatı, 
m
3
/ha 
Meşə 
döşənə-
yinin 
ehtiyatı, 
s/ha 
Meşə 
tökün-
tülərinin 
ehtiyatı, 
s/ha 
Vələs  
Tünd qonur dağ-
meşə 
10 380 198  67 
Vələs  
Dağ meşə çimli-
karbonatlı 
60 - 144 47 
Fıstıq  
Çəmən-meşə 90 
450 43 30 
Fıstıq  
Qonur dağ-meşə 
qalıq karbonatlı 
60 -  88 44 
Palıd  
Yuyulmuş 
qəhvəyi 
70 328  74  38 
Palıd  
Tipik qəhvəyi 70 -  120 48 
 
Ot bitkiliyi biokütləsinə görə (10
10
 – 10
11
) meşə formasiyasında bir qədər geri qalır. Onun fərqli cəhəti  - 
qısaldılmış həyat tsikili (1-3 il), hər il töküntülərlə bir yerdə biokütlənin azot və küli maddələrlə zəngin 40-60%, 
bəzən isə 100% hissəsinin kənarlaşması; töküntülərdə kök sisteminin yüksək çəkiyə (25- 90%) malik olması və 
töküntülərin böyük hissəsinin torpağın mineral hissəsi ilə sıx kontaktda  transformasiyası. Töküntülərin bu cür 
çevrilməsinin əhəmiyyətli cəhəti –  formalaşmaqda olan profilin yuxarı hissəsində  humusun toplanması və azot 
və küli elementlərlə  zəngin strukturlaşmış humuslu horizontların yaranmasıdır. Bu proseslərin intensivliyi ot 
bitkilərinin tərkibindən və onun məhsuldarlığından, bitki qalıqlarının transformasiyasının təbii  şəraitindən 
(iqlim, süxur, relyef) asılıdır.  
Azərbaycan ərazisində yayılmış tipik ot bitki birliklərinin yerüstü və kök kütləsinin ehtiyatı (M.R.Abduyev, 
1966; M.R.Əfəndiyev, 1969) aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 7). 
Cədvəl 7 
 
Azərbaycanda ot bitki birliklərinin yerüstü və kök kütləsinin ehtiyatı 
(M.R.Abduyev, 1966; M.R.Əfəndiyev, 1969) 
 
Bitki birlikləri 
Torpaq-
lar 
Bioküt-
lə, s/ha 
Yerüstü 
kütlə 
Kök kütləsi 
s/ha 
biokütlə-
dən %-lə 
s/ha 
biokütlə-
dən %-lə 
 
1 
2 3 4 5 6 7 
Taxıllı-qarışıqotlu 
sıx çimli alp 
çəmənlikləri 
Torflu 
dağ-
çəmən 
149 13  9  136 
91 
Taxıllı alp çəmən-
likləri 
“-----” 294  42  14  252 
86 
Ağbığlı-qırtıclı alp  “-----” 
192 
17 
9 
175 
91 

---