Qərib Məmmədov

 
52
1 2 
3 
4 
5 
6 
becərilən 
5382 3784  712 1579 19 
Boz-qəhvəyi              
xam 
becərilən 
 
1601 
2901 
 
826 
1724 
 
147 
192 
 
744 
1154 
 
31 
23 
Qədimdən 
suvarılan boz 
xam 
becərilən 
 
 
2453 
5521 
 
 
1135 
3916 
 
 
198 
491 
 
 
1287 
1567 
 
 
31 
38 
Boz-qonur 
xam 
becərilən 
 
2872 
3357 
 
1906 
2129 
 
388 
589 
 
965 
1228 
 
1 
0,5 
Çəmən-boz                
xam 
becərilən 
 
2500 
3620 
 
1650 
2850 
 
360 
370 
 
800 
710 
 
50 
60 
Çəmən                       
xam 
becərilən 
 
4801 
9196 
 
3530 
6716 
 
344 
780 
 
1246 
2440 
 
25 
40 
Sarı dağ-meşə 
xam 
becərilən 
 
2208 
3574 
 
1182 
1717 
 
174 
300 
 
969 
1818 
 
57 
39 
Podzollaşmış sarı 
xam 
becərilən 
 
2518 
3095 
 
1786 
2295 
 
211 
324 
 
681 
757 
 
51 
43 
Bataqlıq                    
xam 
becərilən 
 
3479 
4053 
 
2248 
2312 
 
314 
307 
 
1173 
1705 
 
58 
36 
 
 
Yosunlar. Yosunlar əksər torpaqlarda, əsasən də üst horizontlarda geniş yayılmışdır. Bataqlıq 
torpaqlarda və düyü tarlalarında yosunlar aerasiyanı yaxşılaşdırır, həll olmuş CO
2
 mənimsəyir və suyu oksigenlə 
zənginləşdirir. 
Yosunlar süxurların aşınmasında və ilkin torpaqəmələgəlmə proseslərində fəal  iştirak edir. 
Şibyələr göbələk və yosunların simbiozundan ibarətdir. Göbələk yosunu su və onda həll olmuş mineral 
maddələrlə, yosun isə göbələyi karbohidratlarla təmin edir.  
Şibyələr göbələk qılcıqları vasitəsilə dağ süxurlarına daxil olduqları üçün onları ekoloji baxımdan litofitlərə 
aid edirlər. Dağ süxurları üzərində  şibyələrin məskən salması ilə intensiv bioloji aşınma və ilkin 
torpaqəmələgəlmə prosesi başlayır. 
Mikrobioloji senozların formalaşması və mikroorqanizmlərin fəaliyyətinin intensivliyi torpağın hidrotermik 
rejimindən, onun reaksiyasından, torpaqdakı üzvi maddələrin kəmiyyət və keyfiyyətindən, aerasiya şəraitindən 
və mineral qidalanmadan asılıdır.  Əksər mikroorqanizmlər üçün hidrotermik şəraitin torpaqda optimumu 
aşağıdakı kimi səciyyələnir: temperatur – 25-35
0
, nəmlik  - təqribən  torpağın tam tarla sututumunun 60%-ni 
təşkil edir. 
Bütün qrupdan olan mikroorqanizmlər mühit reaksiyası neytrala yaxın olduğu zaman daha fəal olur. Əksər 
bakteriyalar, xüsusən də torpağın münbitliyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən nitrifikasiya bakteriyaları, azot 
fiksatorlar və kök yumrusu bakteriyaları turş reaksiyada məhv olur. Mühitin turş reaksiyasına göbələklər daha 
dözümlüdür. Aerasiyanın pisləşməsi və reduksiya proseslərinin inkişafı aerob mikroorqanizmlərin fəaliyyətini 
söndürür. Bu da üzvi qalıqların konservasiyasına və anaerob proseslərin nəticəsi kimi bitki üçün toksiki olan 
maddələrin (dəmir və manqanın iki valentli birləşmələri, H
2
O) yaranmasına gətirib çıxarır. Mikroorqanizmlərin 
inkişafı üçün torpaqdakı üzvi qalıqların xüsusi əhəmiyyəti vardır, çünki mikroorqanizmlərin böyük əksəriyyəti 
heteretrofdur. Onlar üçün üzvi maddə enerji, azot, karbon və başqa əhəmiyyətli elementlərin mənbəyidir. Üzvi 
maddələrin mikroorqanizmlərin sayına və onların torpaqdakı  fəallığına təsiri bu maddələrin miqdarından və 
tərkibindən asılıdır. Zəngin zülal və  həll olan karbohidrat tərkibli bitki qalıqları mikroorqanizmlər üçün daha 
əlverişli hesab olunur. Torpaq profilində mikroorqanizmlərin paylanması humusun miqdarından və  təzə üzvi 
qalıqların torpağa daxil olmasından asılıdır. Ona görə  də mikroorqanizmlərin maksimal miqdarı üst 
horizontlarda, xüsusən də üzvi birləşmələrlə zəngin kökətrafı sahədə (rizosferdə) müşahidə olunur. 
Mikroorqanizmlər və torpaqəmələgəlmə. Mikroorqanizmlər torpaqəmələgəlmə prosesində maddə  və 
enerjinin çevrilməsi ilə bağlı çox mühüm və çoxcəhətli funksiyalar həyata keçirir. Onlar aşağıdakılardır:  üzvi 
qalıqların transformasiyasında, torpağın üzvi və mineral birləşmələrinin komponentlərindən müxtəlif adi 
duzların yaradılmasında, torpaq minerallarının parçalanmasında və yenilərinin yaradılmasında, həmçinin 

---

 
53
torpaqəmələgəlmə məhsullarının akkumulyasiyasında iştirak etmək. Mikroorqanizmlərin fəaliyyəti – maddələrin 
bioloji dövranında zəruri halqadır. Bəzi mikroorqanizmlər atmosfer azotunu mənimsəmə qabiliyyətinə malikdir. 
Mikroorqanizmlər tərəfindən maddələrin çevrilməsi prosesi müxtəlif qrup fermentlərin iştirakı ilə  həyata 
keçirilir. Belə ki, hidrolaz qrupundan olan fermentlər zülalların, karbohidratların, lipidlərin, qətranın, aşı 
maddələrinin nisbətən sadə üzvi birləşmələrə kimi hidroloji parçalanmasını  həyata keçirir. Oksidləşmə - 
reduksiya fermentləri (oksidoreduktazalar) üzvi birləşmələrin oksidləşmə və reduksiya proseslərini sürətləndirir. 
Torpağın biokimyəvi, qida, oksidləşmə-reduksiya, hava rejimlərinin formalaşması  və dinamikası da 
bilavasitə mikroorqanizmlərin fəaliyyəti ilə  əlaqədardır. Bütün bunlar torpaqəmələgəlmə proseslərində    və 
torpaq münbitliyinin formalaşmasında mikroorqanizmlərin xüsusi rol oynadığını sübut edir. 
Üzvi maddələrin çevrilməsi mikroorqanizmlərin iştirakı ilə üzvi qalıqların parçalanması, tam 
minerallaşmamış bitki qalıqları komponentlərinin humuslaşması və konservləşməsi proseslərindən ibarətdir. Bu 
proseslərin inkişafı üzvi qalıqların tərkibindən və onların çevrilməsi şəraitlərindən (hidrotermik və oksidləşmə-
reduksiya rejimlərindən, mühit reaksiyasından) asılıdır. 
Üzvi qalıqların bəsit mineral birləşmələrə kimi parçalanması heteretrof orqanizmlər tərəfindən həyata 
keçirilir. Bu əhəmiyyətli proses torpaqda həm aerob, həm də anaerob şəraitdə baş verə bilər. 
Aerob mikroorqanizmlər bitki və mikroorqanizmlərin tərkibinə daxil olan zülalların, yağların, karbohidrat 
və başqa mürəkkəb üzvi birləşmələrin ammonyak, su və karbon qazı səviyyəsinə kimi  oksidləşməsini həyata 
keçirir. Torpaqda sporəmələgətirən (Bac.mycoides, Bac.subtilis və s.) və sporəmələgətirməyən (Pseudomonas 
fluorescens, Pseudomonas pyacyanea və s.) bakteriyalar geniş yayılmışdır. Üzvi qalıqların çevrilməsində 
əhəmiyyətli rol həmçinin göbələklərə  və aktinomisetlərə  məxsusdur. Minerallaşmaya təkcə bitki və heyvan 
mənşəli üzvi qalıqlar məruz qalmır, bu proses torpağın xüsusi üzvi maddəsi olan humusu da əhatə edir. 
Anaerob bakteriyaların həyat fəaliyyəti bitki və mikrob mənşəli hüceyrə komponentlərinin çürüdülməsinə, 
həmçinin bəsit, lakin oksidləşməmiş üzvi, sonra isə mineral birləşmələrin yaradılmasına yönəlmişdir. 
Bitkinin azot qidalanması üçün əlverişli  şəraitin yaradılmasında  ammofikasiyanın – zülal birləşmələrinin 
ammonyaka qədər parçalanmasının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Bu proses aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir: 
 
Zülal  →  amin turşuları  →  NH
3
 + azotsuz üzvi birləşmələr 
 
 
Bu proses həm aerob, həm də anaerob heterotroflar tərəfindən həyata keçirilir.  
   Karbohidratların müxtəlif tip qıcqırması, həmçinin torpağın münbitliyinin formalaşmasında olduqca 
əlverişsiz hesab edilən denitrifikasiya və desulfofikasiya prosesləri də anaerob bakteriyaların fəaliyyəti ilə 
bağlıdır. 
 
Mikroorqanizmlərin humuslaşma (humus maddəsinin əmələ gəlməsi) prosesində iştirakı üzvi qalıqların 
parçalanması zamanı humus maddəsinin sintezi üçün komponentlərin yaradılmasında və onların 
transformasiyasında ( biokimyəvi oksidləşmə), bu komponentlərin daha bəsit birləşmələrdən resintezində özünü 
göstərir. 
Yarıparçalanmış üzvi qalıqların konservasiyası torfəmələgəlmə prosesinin inkişafı ilə  əlaqədardır. Bu 
proses aerob və anaerob mikroorqanizmlərin təsiri altında, zəif aerasiya və izafi nəmlik şəraitində baş verir. 
Mikroorqanizmlərin mineralların parçalanmasında və yeni mineralların  əmələgəlməsində  iştirakı. 
Mikroorqanizmlər torpaq minerallarının parçalanmasında və yeni mineralların yaranmasında fəal iştirak edir. Bu 
zaman torpağı  təşkil edən mineralların parçalanma mexanizmi müxtəlifdir. Mikroorqanizmlərin oksidləşmə-
reduksiya fermentlərinin, həmçinin onların həyat fəaliyyətlərinin selikli və turş  məhsullarının təsiri altında 
parçalanması baş verir. Mikrobların fəaliyyəti nəticəsində yaranmış karbonun təsiri altında karbonatların 
parçalanması da bu səpkidən götürülə bilər. Göründüyü kimi mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsulu 
olan mineral və üzvi mənşəli turşuların təsiri altında mineralların parçalanması baş verir. 
İzafi nəmlik və anaerobioz şəraitdə  dəyişkən valentli elementlərin (Fe, Mn və s.)  reduksiyasına gətirib 
çıxaran biokimyəvi bərpa prosesi yaranır. Bu proseslər humid vilayətlərin (tundra, tayqa-meşə zonası, rütubətli 
tropik və subtropiklər) torpaqlarında yayılmış qleyəmələgəlmə prosesinin əsasında durur. Qleyəmələgəlmə 
nəticəsində mineralların parçalanması və ya  başqa minerallara çevrilməsi baş verir.  
Torpaqəmələgəlmənin mineral məhsullarının miqrasiyası  və akkumulyasiyası hadisəsi də fermentativ 
oksidləşmə-reduksiya prosesinin inkişafı ilə  bilavasitə bağlıdır. 
Mikroorqanizmlərin ifraz etdiyi bir sıra üzvi birləşmələr minerallara helatedici təsir ( mineral kationlarını 
birləşmələrin həll olan komplekslərinə birləşdirirlər) göstərirlər. Bu da onların miqrasiyasını təmin edir. Dəmir, 
alüminium və manqanın miqrasiya prosesləri məhz bu cür kompleksəmələgəlmə ilə bağlıdır. 
Tədqiqatlar göstərir ki, yeni törəmiş mineral formalarının  əmələ  gəlməsi, müxtəlif elementlərin 
akkumulyasiyası, kalsitin yaranması, biotitin vermikulitə çevrilməsi, sodaəmələgəlmə  və s. mikrobioloji 
proseslərlə bağlıdır. 
Atmosferin molekulyar azotunun bioloji fiksasiyası iki qrup bakteriyalar tərəfindən həyata keçirilir: 
sərbəst yaşayan aerob və anaerob və paxlalı bitkilərlə simbiozda yaşayan kök bakteriyaları. Birinci qrupa daxil 

---