Qərib Məmmədov

 
18
Bu dövrdə torpaqşünaslığın inkişafında K.D.Qlinkanın mühüm rolu (1867-1927) olmuşdur. O, Baş 
Köçürmə İdarəsinin rəhbəri, Dokuçayev torpaq komitəsinin aparıcı torpaqşünası olmuşdur. Onun tərəfindən dağ 
süxurlarının aşınması, torpaqların genezisi, coğrafiyası və təsnifatı ilə bağlı bir sıra dəyərli işlər görülmüşdür. 
K.D.Qlinka torpaqşünaslığa dair 1908-ci ildə  nəşrdən çıxmış  və altı  dəfə  təkrar nəşr olunmuş fundamental 
dərsliyin müəllifi olmuşdur. K.D.Qlinka Novo-Aleksandriyski, Voronej və Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) 
kənd təsərrüfatı institutlarının torpaqşünaslıq kafedralarının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. O, V.V.Dokuçayev 
adına Torpaqşünaslıq Institutunun təşkilatçılarından biri olmuşdur. K.D.Qlinka rus və sovet torpaqşünaslıq 
elminin ideya və metodlarının xarici ölkələrdə populyarlaşdırılmasında görkəmli rol oynamışdır. 
P.S.Kossoviç (1862-1915) – torpaqların fiziki, kimyəvi və aqrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsinin 
banilərindən biri olmuşdur. “Torpaq haqqında təlimin  əsasları” (1911), “Torpaqşünaslıq kursu” (1903),  
“Torpaqəmələgətirən amillər genetik torpaq təsnifatının  əsası kimi” (1910) əsərlərində müəllif torpaqlar 
haqqında məlumatları sistemləşdirməklə kifayətlənməmiş, torpaqların  əmələgəlməsi, təsnifatı  və  təkamülü 
haqqında orijinal ideyalar irəli sürmüşdür. P.S.Kossoviçin 1914-cü ildə,  əvvəlki müəlliflərin bioloji və 
aqronomik istiqamətli işlərindən fərqi “Torpaqşünaslıq” dərsliyi nəşr olunmuşdur. 
Rusiyada 1917-ci il inqilabından sonra torpaqların milliləşdirilməsi, sonradan torpaq üzərində kollektiv və 
dövlət mülkiyyəti formalarının yaranması torpaqşünaslığın inkişaf  şəraitini və onun nailiyyətlətinin xalq 
təsərrüfatında istifadəsinin xarakterini dəyişdi. Həmin dövrün ziddiyyətli xarakteri torpaqşünaslığın inkişafında 
da öz əksini tapmışdı. Sovet dövrünün torpaq qanunvericiliyi ilə torpaq ümümxalq, sosialist mülkiyyəti olub, 
alqı-satqı obyekti kimi götürülə bilməzdi. Bu da torpaqların bonitirovkasını  və iqtisadi qiymətləndirilməsini 
müəyyən çərçivəyə salırdı. Hətta XX əsrin 20-30-cu illərində “sosializmdə torpaq rentasının olmaması” və bu 
səbəbdən də dövlət torpaq kadastrı tərkibində torpaqların bonitirovkası və iqtisadi qiymətləndirilməsi tədbirinin 
öz əhəmiyyətini itirməsi kimi yanlış nəzəriyyənin ortaya atılması və bəzi elmi dairələrdə, xüsusən də o dövrün 
nüfuzlu torpaqşünas alimi akademik V.R.Vilyams tərəfindən bu nəzəriyyənin müdafiə olunması həmin təlimin 
uzun müddət (50-ci illərin ortalarına kimi) inkişafdan qalmasına gətirib çıxarmışdı. Yalnız XX əsrin 50-ci 
illərinin ortalarında bu nəzəriyyənin yanlışlığı  məlum olduqdan sonra torpaqların qiymətləndirilməsi məsələsi 
yenidən aktuallıq kəsb etməyə başladı. Bununla belə, bu dövrdə istər bütövlükdə Sovetlər İttifaqında, istərsə də 
Azərbaycanda torpaqşünaslıq sahəsində dəyərli nailiyyətlər əldə edilmişdi. Keçən əsrin 20-ci illərində SSRİ  və 
müttəfiq respublikaların Elmlər Akademiyalarında torpaqşünaslıq üzrə dövlət elmi-tədqiqat müəssisələri təsis 
edilir, universitetlərdə  və  kənd təsərrüfatı ali təhsil məktəblərində torpaqşünaslıq kafedraları  şəbəkəsi xeyli 
genişləndirilir. Torpaqşünaslıq sahəsində  tədqiqatların koordinasiyası  və toplanmış materialların 
ümumiləşdirilməsi SSRİ EA-nın nəzdində yaradılmış V.V.Dokuçayev adına (1925) Torpaqşünaslıq İnstitutuna
 
həvalə edilir. Bütün bu tədbirlər torpaqşünaslığı  təşkilati baxımdan xeyli möhkəmləndirmiş  və  nəzəri 
tədqiqatların sonrakı inkişafı  və ölkə torpaqlarının kənd təsərrüfatının tələblərinə uyğun öyrənilməsi üçün 
möhkəm baza yaratmışdı.  
Təbiət elmləri arasında torpaqşünaslığın əhəmiyyətli rolu və nailiyyətlərini nəzərə alaraq 1927-ci ildə SSRİ 
EA-nın nəzdində xüsusi torpaqşünaslıq kafedrası  təsis edilir. Həmin il K.D.Qlinka, ilk torpaqşünas alim kimi 
EA-nın həqiqi üzvi seçilir. Sonrakı illər bu yüksək ada K.K.Hedroys, D.N.Pryanişnikov, V.R.Vilyams, 
N.M.Tulaykov, L.İ.Prasolov, B.B.Polınov, İ.V.Tyurin, Y.V.Peyva, İ.P.Gerasimov layiq görülür. 
1927-1930-cu illərdə Orta Asiya, Qazaxıstan, Qafqaz, Ukrayna və Belorusiyada geniş torpaq tədqiqatı 
işlərinə başlanılır. K.D.Qlinkanın redaktorluğu ilə SSRİ-nin Asiya (1927) və Avropa (1930) hissələrinin torpaq 
xəritələri tərtib edilir, torpağın fizikası, kimyası, biologiyası, genezis təlimi, torpağın coğrafiyası  və 
kartoqrafiyası inkişaf etdirilir. 
Sovet torpaqşünaslığının bu dövründə K.K.Hedroys tərəfindən torpaq kolloidlərinin torpaqəmələgəlmədə 
və torpaq münbitliyində rolunun tədqiqi əsasında torpaqların uduculuq qabiliyyəti haqqında təlimin yaradılması 
əhəmiyyətli nəzəri töhvə idi. 
K.K.Hedroys (1872-1932) torpaqların kolloid xassəsinin dərin təhlilini vermiş  və onların kənd təsərrüfatı 
bitkilərinin inkişafında  əhəmiyyətini göstərmiş, həmçinin turş torpaqların  əhəngləşdirilməsi və fosforit-
ləşdirilməsi,  şorakətlərin gipsləndirilməsi və s. ilə bağlı  tədbirlərin nəzəri  əsaslandırılmasını  işləmişdir. 
K.K.Hedroysun “Torpağın uduculuq qabiliyyəti haqqında təlim”, “Torpaqların kimyəvi analizi”, “Şorakətlər və 
onların mənşəyi” kimi əsərləri torpaqşünaslıq və aqrokimyanın inkişafında əhəmiyyətli mərhələ olmaqla yanaşı 
bu əsərlərdə torpaqəmələgəlmə proseslərinin və torpaqların kimyəvi meliorasiyası metodlarının fiziki-kimyəvi 
mahiyyəti haqqında müasir baxışların əsası qoyulmuşdur. 
Torpağın coğrafiyasının, ekologiyası  və  təkamülünün inkişafında S.S.Nestruyevin (1874-1928) “Torpaq 
coğrafiyasının elementləri” və “Torpaqlar və eroziya tsiklləri”  əsərlərinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bu 
kitablarda V.V.Dokuçayevin torpaqəmələgətirən amillər haqqında ideyaları inkişaf etdirilmişdir. 
XX əsrin 30-cu illərində torpaqşünaslığın sovet dövrü özünün növbəti inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur. Bu 
dövrdə bütün ölkə ərazisində yerquruluşu məqsədlərindən ötrü geniş torpaq tədqiqat işləri həyata keçirilir və bu 
tədqiqatların prinsip və metodları  təkmilləşdirilirdi (L.İ.Prasolov, K.P.Qorşenin, A.A.Krasyuk və b.). Eyni 
zamanda geniş sahələrdə aqrokimyəvi tədqiqatlar aparılırdı (D.N.Pryanişnikov, A.N.Sokolovskiy, 

---