Qriqori Petrov a ğ zanbaqlar
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 12
Kəndlilər Xalqın həyatına və dünyada baş verən hadisələrə cina- yətkarcasına baxış, ya da özünün dediyi kimi, alçaq kölə, saray nökərçiliyi baxımından yanaşma, Snelmanı məktəb illərindən başlayaraq həmişə hövsələdən çıxarardı. Məktəbdə oxudulan bütün tarix kitablarında, sonra isə universitet professorlarının mühazirələrində, yalnız krallardan, onların nazirlərindən, zadəgan ailələrin didişməsindən, hersoqlardan, generallardan, ən yaxşı halda isə yüzlərlə böyük alimdən, məşhur yazıçılardan və dahi rəssamlardan söz açılırdı. Onların ömür yolundan danışılır, müharibə və savaşlar, saray çəkişmələri, diplomatiyanın hiyləgərlikləri, sui-qəsdlər və üsyanlar geniş və hərtərəfli təsvir edilirdi. Milyonlarla xalq kütləsinin bütün ölkələrdə nəsildən- nəslə keçən həyatı barədə isə ya ötəri xatırlanır, ya da ümumiyyətlə söz açılmırdı. Milyonlarla kəndli, fəhlə, yüz minlərlə sənətkar və mil- yonlarla aşağı statusa malik şəhərli, sanki, bütün bu müddət ərzində tarixin baxışlarından kənarda qalmışdı. 129 Xalq kütlələrinin əqli inkişafı, insanlığın sayı milyonlarla ölçülən bu hissəsinin könlünün, iradəsinin tərbiyə edilməsi, maarifləndirilməsi barədə çox az düşünülmüş, olduqca az işlər görülmüşdü. Demək olar, heç kim xalqın zahiri və daxili mənəvi həyatının yaxşılaşdırılması qayğısına qalmamışdı. Əkinçiliyi, maldarlığı, kərpic kəsməyi yaxşılaşdırmış, daha yaxşı kağız, parça hazırlamağı öyrənmiş, ancaq beyinləri, ruhları, sağlamlığı, bolluğu yüksəltmək və milyonlarla insanın rahatlığını artırmaq üçün əllərini ağdan-qaraya vurmaq, bu məqsədləri gerçəkləşdirmək üçün düşünmək istəməmişlər və elə indi də düşünmək istəmirdilər. Xalqın aşağı təbəqəsinin həyatını, rifahını, əxlaqını, xa- rakterini taleyin ümidinə buraxmışdılar. Sanki, bu məsələlər heç kimə aid deyildi. Öz aləmlərində, “kim necə istəyir, elə yaşasın” kimi bir fikri ortaya atmaqla bu məsələni öz yoluna qoymuşdular. Əgər bununla yaxşı nəsə baş verəcəksə, qoy bu da onların xoşbəxtliyi olsun. Yox, bütün bunlar onları dözülməz, ağır və iyrənc vəziyyətə salacaqsa, qoy dözsünlər. Beləliklə, xalq hər yerdə və həmişə yaşadığı ağır şəraitə dözməli olmuşdu. Ehtiyaclara və məhrumiyyətlərə dözmək, tabe olmaq sanki xalqın vəzifəsinə çevrilmişdi. Hər yerdə və daima deyirdilər: xalq - içki düşkünüdür. Xalq - ərincəkdir, işləmək istəmir. Xalq - kobuddur, acgözdür, amansızdır. Sonra isə əlavə edirdilər: xalq öz böyüklüyünü yalnız öz səbri və dözümüylə göstərə bilir. Aclıq çəkir, soyuqdan donur, kirin-pasın içində yaşayır və... bunların hamısına qəzəblənmədən boyun əyir. Hamı xalqın səbrini tərifləyir, xalqın səbrinə heyranlığını bildirirdi. Kövrəlir, doluxsunurdular. Xalqın səbrindən 130 din düzəltdilər. îsa Məsihin dinini də, bunun əsasında səbir və dözüm dininə çevirdilər. Bu səbir kultu Snelmanı çox bərk narahat edirdi. O bu məsələylə bağlı ikili anlaşılmazlıq və narahatlıq duyurdu: birincisi, yüksək təbəqəni təmsil edən siniflərin özləri üçün istənilən azadlıqları, rahatlığı, rifahı tələb etməsi və buna nail olması, bununla yanaşı onların xalqı ən acı və ağır ehtiyaclara dözməyin zəruriliyinə inandırmasıyla bağlıy- dısa, ikincisi, xalq kütləsinin bütün bunlara dözməsi, səbr etmesiyle bağlıydı. Kütlənin əqli baxımdan keyləşməsi, yuxuya dalması onu özündən çıxarırdı. Xalqı öz yoxsullu- ğu, cahilliyi, içki düşkünlüyü və hüquqsuzluğuyla barışması, öz həyatının zahiri və daxili çirkabları içində yaşamağa alışması da, onu bundan az qəzəbləndirmirdi. - Xalqın milyonlarla nümayəndəsi ikiayaqlı donuz günündə, - Snelman qəzəbli vaxtlarda öz-özünə deyirdi - kirin içində, kütbeyincəsinə və şəhvət düşkünü kimi yaşayır. Yalnız qarnını necə doyuracağını düşünür. Ancaq bu onlarınmı günahıdır? - sonra Snelman öz sözünə düzəliş verirdi. - Axı bu onların bədbəxtliyi deməkdir. O, bununla bağlı həmin iki mənzərəni müqayisə edirdi: bağı və meşəni. Bağda, hər yerdə yollar salınmışdı. Yollar çınqılla döşənmişdi - təmizliyi, quruluğu, gözəlliyi göz oxşayırdı. Yollar boyunca çiçək ləkləri, meyvə ağacları və bəzək kolları əkilib. Boş sahələrdə qısa biçilmiş, hər gecə suvarılan şirəli otluqlar uzanır... bağın müxtəlif guşələrində dincəlmək üçün köşklər qurulub, onların ətrafında qızılgül və yasəmən kolları əkilib. Bir çox yerlərdə fəvvarələr çağlayır. Kölgəli yerlərdə oturmaq üçün rahat oturacaqlar qoyulub. Hər bir 131 xırdalıqda, istənilən ağac və çiçəkdə, düşüncəli və qayğıkeş əllərin izi duyulur. Meşədə isə bütünlüklə başqa mənzərədir. Burada hər şey vəhşi və başlı-başına buraxılmış haldadır. Hər şey taleyin ümidinə qalıb. Ağac və kollar toxumlarının təsadüfən düşdüyü yerlərdə bitib. Bir sıra yerlərdə keçilməz sıxlıq yaradıblar. Əgər tufan hansısa ağacı aşırıbsa, düşdüyü yerdə qalıb çürüyür. Hansısa cığırlar varsa da, səliqəsiz və dolaşıqdır. Onları təmizləyən, səliqəyə salan yoxdur. Bağ - əhalinin yüksəkdə dayanan təbəqəsidir. Onlar üçün əqli mədəniyyətin, rahat həyatın, incəsənətdən zövq almağın, gigiyena və sağlamlığın qayğısına qalmağın yolları açıqdır. “Xalq meşəsi” isə daha çox təbiətə uyğun bir həyat yaşayır. Əgər onu qoruyur və saxlayırlarsa, bu ancaq onun canlı meşə kimi, ehtiyac duyulan təbii material kimi lazım olmasına görədir... Lakin axı xalqın milyonlarla nümayəndəsi də, elə canlı bağda olanlar kimi, insandırlar. Onlar da təbii zəkaya sahibidirlər. Onların da bacarıq və istedadları var. Ən yüksək mənəvi inkişafa çatmaq qabiliyyətindədirlər. Onlarla sadəcə məşğul olmaq lazımdır. Bu milyonların hər birinə sözün əsl mənasında insan ola bilmək üçün imkan yaratmaq zəruriyyəti var. Snelman bu düşüncələrin təsiriylə ən geniş xalq kütlələrini: kəndliləri, fəhlələri və aşağı təbəqədən olan şəhərliləri maarifləndirməyi öz həyatının başlıca məqsədi elan etmişdi. O Finlandiya xalq maarifinin Pyotr Amenskisi oldu. (Pyotr Amenski İsa Məsihin doğulduğu, yaşadığı, öz təlimini yaydığı və öldürüldüyü Fələstin torpaqlarının müsəlmanların işğalından azad edilməsi üçün Avropada başlaya 132 Səlib yürüşlərinin mənəvi-ruhani rəhbəriydi. O, Fələstində olub, oradakı müqəddəs yerlərin və xristianların təhqiramiz vəziyyətini görəndən sonra Avropaya qayıdıb bu məzmunda ehtiraslı moizələr oxumağa başlamışdı: “Müqəddəs yerlərin təhqir olunduğunu görmək utancvericidir. Öz müqəddəs yerlərinizi zorakılıqdan və təhqir edilməkdən azad edin.”) Snelman da buna bənzər şəkildə, harada olurdusa bu sözləri təkrarlayırdı: - Ölkə əhalisinin böyük hissəsinin cahil və kobud olmasına dözmək utanmazlıqdır. Mədəniyyət günəşinin İşığıyla aydınlanan, gözləri açılan, savadlı insanlar üçün bu vəziyyətə laqeyd qalmaq bağışlanmaz və böyük cinayətdir. Dövlət özünü, yuxarı mərtəbələrində hündür tavanı, geniş pəncərələri olan böyük və işıqlı otaqlardan ibarət, aşağı mərtəbələrində isə, qaranlıq, nəmli, darısqal zirzəmili, demək olar, pəncərəsiz otaqlı hündür qülləyə bənzətməməlidir. Xalq kütlələrinin əsas və başlıca hissəsinin maariflən- məməsi dövlətin bağışlanmaz günahıdır: bunun nəticəsində dövlətin öz-özünü qarət etməsi, dağıtması və təhqir etməsi baş verir - Snelman deyirdi. - Vəhşi halında yaşayan xalqlar haqqında danışılanda, onlann məhrumiyyətlər içində yaşadığı, yoxsulluq və səfalətdən öldükləri deyilir, çünki öz torpaqlarının sərvətlərindən istifadə edə bilmirlər. Ən qorxunc vəhşilik, - Snelman sözünə davam edirdi, - ölkədəki hər bir insanın fiziki, əqli və mənəvi gücündən istifadə edə bilməmək və ya buna çalışmamaqdır. Milyonlarla hektar sahəni tutan ən yaxşı və qiymətli ağacların bitdiyi bir meşə təsəvvür edin. Əgər onu heç kim qorumursa, təmizləmirsə və gərəyincə istifadə etmirsə, onda bu meşənin nə əhəmiyyəti var? Bir də görürsən nəhəng 133 ağaclar tufan nəticəsində aşır. Çürüyür. Çürüntülər yağış sularını özünə çəkir. Meşənin bir hissəsi bataqlığa dönür, malyariya mənbəyinə çevrilir. Qiymətli tikinti materialları əvəzinə çürüntü yığını olan bataqlıq yaranır. Sağlam meşə havası əvəzinə, ətrafdakı yüz kilometrlərlə ərazidə yaşayış məntəqələri, qızdırma törədicisi olan mikroblarla dolu havayla nəfəs almalı olur. Böyük rifah əvəzinə böyük yamanlıq törənir. - Anlayın, anlayın, bir daha anlayın, - Snelman təkrarlayırdı, - hər bir sağlam, güclü əməkçi ölkə üçün qiymətli sərvətdir. Heç olmasa pulla hesablayın: ölkədə adi bir insanı yedirmək neçəyə başa gəlir! Ona əslində nə qədər pul xərclənir! Lazımi qaydada canlı və xeyir gətirən bir qüvvə kimi tərbiyə edilmiş hər bir insan bu ölkəyə nə qədər fayda verə bilərdi! Ölkədə içkiyə qurşanmış neçə adamın olduğunu hesablayın, ancaq xalqın şüurlu tərbiyəsinə vaxtında fikir verilsəydi, onlar hamısı ayıq zəhmətkeşlər olacaqdılar. Ölkədə nə qədər savadsız, tənbəl, nəhayət nə qədər cinayətkar olduğunu hesablayın. Əgər bu adamlar ilkin uşaqlıq, sonra gənclik illərində, insanın xarakterinin formalaşdığı dövrlərdə, ağıllı bir şəkildə tərbiyə olunsaydılar, həyatın qaranlıq meşəsində başsız qoyulmasaydılar, ana vətənləri üçün faydalı övladlar kimi yetişə bilərdilər. Belə məqamlarda Snelman Avropaya səyahəti zamanı qarşılaşdığı bir maraqlı əhvalatı danışmağı sevirdi. Almaniyada olanda, Berlində, bir böyük Avstriya yazı- çısıyla görüşmüşdü. Bu yazıçı öz mənşəyinə görə təmiz slavyan olsa da, yalnız alman dilində yazırdı. Bu yazıçı on illər boyunca böyük bacarıqla qəzet səhifələrində yazdığı məqalələr və parlaq siyasi pamfletlərlə, istedadlı sofist kimi, 134 alman Avstriyasının cənubi slavyanların, yəni Qalitsiyada polyakların, çexlərin və slovakların, serblərin, xorvatların və slovenlərin üzərində mədəni hakimiyyət hüququnun olduğunu sübut etməyə çalışırdı. - Slavyanlar, yumşaq, qadm təbiətlidirlər, - deyə bu satqın yazırdı. - Onlar fantaziyaçı, xəyalpərəstdirlər, ancaq şair xəyallı deyillər. Onları anadangəlmə tənbəl hesab etmək olar. Yüz illər boyunca türk zorakılığının köləliyində qalmaqla iliklərinə qədər əməyə nifrət bəsləməyə gəlib çıxmışlar. Bu - işsiz-gücsüz adamların toplaşdığı bir tayfadır. Uğursuz məqamla üzləşəndə insan ləyaqətini alçaldan və mədəni avropalıları əsəbiləşdirən yoxsulluq və çirkab içində yaşamağı seçirlər. Yaxşı dolanışığa çatanda, xüsusilə də, ticarət və siyasətdə, özlərini vicdansız, yalançı, satqın, yırtıcı, fırıldaqçı kimi aparırlar. Acgözcəsinə yüngül qazanca cumur, qısa müddətdə qazandıqlarını çox tez və yelbeyinliklə xərcləməyə meyl edirlər. Onların ağıllı və sərt alman məktəbinə ehtiyacı var - deyə bu satqın publisist yazırdı. - Slavyançılıq, sıx, uzun tüklü, yumşaq, eyni zamanda həm də iylənmiş və kirli qoyun dərisidir. Bu dərini aşılanmaq üçün alman dabbağına vermək lazımdır, o zaman bu dəridən gözəl və isti kürk çıxa bilər. Dönük-yazıçı çox istedadlı və hərtərəfli, parlaq təhsil almış bir şəxs idi. Bütün əsas Avropa dillərini bilirdi. Çox asanlıqla yazdığı cəlbedici və kəskin yazılarında bütün ölkələrin və dövrlərin yazıçılarından, fəlsəfi, tarixi və ədəbiyyatla bağlı mənbələrdən götürülmüş çoxsaylı sitatlar verilirdi. Ancaq bu yazıların hamısında vicdansızcasına fikir hökm sürür və onlara Avstriya hökuməti tərəfindən böyük məbləğdə pul ödənilirdi. 135 Dönük-yazıçı alçaq adamdı. O, yüngül əxlaqa, pozğun ruha sahibdi. Əyyaşlıqda ad çıxarmışdı. Kart oynamağı, bahalı həyat sevən, gəzəyən qadınlarla əylənməyi çox sevirdi. Bütün bunlar isə, çoxlu pul tələb edirdi. O özünün danılmaz böyük istedadı və gözəl təhsiliylə namuslu yolla da çox böyük məbləğdə pullar qazana bilərdi. Ancaq bu yolda gərək ürəyini, ruhunu sərf edəsən. Həm də, bu yol əqli və mənəvi təmizlik, gözəllik, yüksək ideallara sadiqlik tələb edir. Dönük-yazıçıya isə, bütün bunlar yad idi. Onun Avstriya sərhədləri içində keçən tələbəlik-gənclik illəri Mettemix irticasının boğucu hakimiyyəti dövrünə düşmüşdü. Qoca saray tülküsü olan Mettemix, türk paşasının yerinə bizanslı saray hərəmağasını təyin edib, onu nazir adıyla avropalaş- dırmış, özünün bütün siyasətini şəxsi hakimiyyəti və şəxsi sərvətini artırmağa yönəltmiş, Avropa xalqlarının pozğun- laşması üçün məqsədyönlü bir üsuli-idarə yaratmışdı. 0, insanları özünə cəlb etməyin yalnız bir satınalma üsulunu bilirdi. Adamları satın almaq üçün xüsusi katibləri, satınalma mütəxəssisləri vardı. Bu adamlar özünəməxsus istedada malikdilər: kimi, nə ilə və nə vaxt satın ala biləcəklərini çox yaxşı bilirdilər. Satqınlığın ümumi hal alması, qazanmaq, özü də asan yolla və tez qazanmaq yanğısı Mettemix dövrünün inancına çevrilmişdi. Cəmiyyətdə mənəvi hava çatışmırdı. Hətta, ziyalı təbəqəsinin böyük hissəsi mettemixçiliyin boğucu tüstüsündən zəhərlənmişdi. Adətən, işıqlı şeylərə can atan gənclik belə, mənəvi düşkünlüyə enmişdi. İdeyasızlıq, prin- sipsizlik günü- gündən daha da artırdı. Heç kim böyük idealları rəhbər tutmaq istəmirdi. Təmizlik alovu çatmırdı. 136 Müqəddəslik yoxa çıxmışdı. Qəhrəman-rəhbərlər tapılmırdı. Bu dönük-yazıçı belə bir boğucu mənəvi mühitdə ye- tişmişdi. Sanki onda əxlaq duyğusundan əsər-əlamət qal- mamışdı. İdealizmin bütün formaları ona gülünc, qeyri- səmimi, saxta və teatr tamaşası kimi görünürdü. O, “həqiqət və gözəllik axtarışına cəhd” adlandırdığı şillerçiliyə xəbis- cəsinə gülürdü. Uzun illər ərzində ondan “əqidəsindən dönməyən” bir alçaq yetişmişdi. Öz slavyan mənşəyiylə yanaşı ruhunu və əqlini almanların xeyrinə işlətməsi və slavyan xalqlarını kölələşdirmək üçün sövdələşməsiylə böyük zövq yaşamaqda olduğunu düşünürdü. Özünün cinayətkar ədəbi işini, özünün alçaqcasına dediyi kimi, “vicdanla” yerinə yetirirdi. -Almanlar mənə yazılarıma görə yaxşı pul verir, mən də onlarüçün yaxşı yazılaryazıram. Siz məndən nə istəyirsiniz? - bu dönük-yazıçı patriot-slavyanlann gözünün içinə baxıb irişirdi. - Siz Florensiyada və Venesiyada iki böyük italyan heykəltəraşının, Donatello ilə Verrokionun yaratdığı iki abidəni görmüsünüzmü? Venesiya və Florensiyada, iki kondotyerə, yəni iki muzdlu ordu başçısına qoyulan abidələri deyirəm. Venesiyalı və florensiyalılar bu iki muzdlu ordu başçısına yaxşı pul ödəyirdilər, onlar da öz ağala- nna “namusla” xidmət edirdilər. Onların düşmənləriylə qəhrəmancasına döyüşür, Venesiya və Florensiyaya böyük xidmətlər göstərirdilər. Ona görə də, İtaliyanın bu iki res- publikası öz qəhrəman kondotyerlərinin şərəfinə belə bir möhtəşəm abidə ucaldıb. Əgər Milan, Genuya, Piza, Verona və ya Romada bu iki muzdluya daha çox pul versəydilər, onlara da, Venesiyaya 137 Dönük-yazıçı alçaq adamdı. 0, yüngül əxlaqa, pozğun ruha sahibdi. Əyyaşlıqda ad çıxarmışdı. Kart oynamağı, bahalı həyat sevən, gəzəyən qadınlarla əylənməyi çox sevirdi. Bütün bunlar isə, çoxlu pul tələb edirdi. 0 özünün danılmaz böyük istedadı və gözəl təhsiliylə namuslu yolla da çox böyük məbləğdə pullar qazana bilərdi. Ancaq bu yolda gərək ürəyini, ruhunu sərf edəsən. Həm də, bu yol əqli və mənəvi təmizlik, gözəllik, yüksək ideallara sadiqlik tələb edir. Dönük-yazıçıya isə, bütün bunlar yad idi. Onun Avstriya sərhədləri içində keçən tələbəlik-gənclik illəri Mettemix irticasının boğucu hakimiyyəti dövrünə düşmüşdü. Qoca saray tülküsü olan Mettemix, türk paşasının yerinə bizanslı saray hərəmağasını təyin edib, onu nazir adıyla avropalaş- dırmış, özünün bütün siyasətini şəxsi hakimiyyəti və şəxsi sərvətini artırmağa yönəltmiş, Avropa xalqlarının pozğun- laşması üçün məqsədyönlü bir üsuli-idarə yaratmışdı. 0, insanları özünə cəlb etməyin yalnız bir satınalma üsulunu bilirdi. Adamları satın almaq üçün xüsusi katibləri, satınalma mütəxəssisləri vardı. Bu adamlar özünəməxsus istedada malikdilər: kimi, nə ilə və nə vaxt satın ala biləcəklərini çox yaxşı bilirdilər. Satqınlığın ümumi hal alması, qazanmaq, özü də asan yolla və tez qazanmaq yanğısı Mettemix dövrünün inancına çevrilmişdi. Cəmiyyətdə mənəvi hava çatışmırdı. Hətta, ziyalı təbəqəsinin böyük hissəsi mettemixçiliyin boğucu tüstüsündən zəhərlənmişdi. Adətən, işıqlı şeylərə can atan gənclik belə, mənəvi düşkünlüyə enmişdi. İdeyasızlıq, prin- sipsizlik günü- gündən daha da artırdı. Heç kim böyük idealları rəhbər tutmaq istəmirdi. Təmizlik alovu çatmırdı. 136 Müqəddəslik yoxa çıxmışdı. Qəhrəman-rəhbərlər tapılmırdı. Bu dönük-yazıçı belə bir boğucu mənəvi mühitdə yetişmişdi. Sanki onda əxlaq duyğusundan əsər-əlamət qalmamışdı. İdealizmin bütün formaları ona gülünc, qeyri- səmimi, saxta və teatr tamaşası kimi görünürdü. O, “həqiqət və gözəllik axtarışına cəhd” adlandırdığı şillerçiliyə xəbis- cəsinə gülürdü. Uzun illər ərzində ondan “əqidəsindən dönməyən” bir alçaq yetişmişdi. Öz slavyan mənşəyiylə yanaşı ruhunu və əqlini almanların xeyrinə işlətməsi və slavyan xalqlarını kölələşdirmək üçün sövdələşməsiylə böyük zövq yaşamaqda olduğunu düşünürdü. Özünün cinayətkar ədəbi işini, özünün alçaqcasına dediyi kimi, “vicdanla” yerinə yetirirdi. -Almanlar mənə yazılarıma görə yaxşı pul verir, mən də onlarüçün yaxşı yazılar yazıram. Siz məndən nə istəyirsiniz? - bu dönük-yazıçı patriot-slavyanların gözünün içinə baxıb irişirdi. - Siz Florensiyada və Venesiyada iki böyük italyan heykəltəraşının, Donatello ilə Verrokionun yaratdığı iki abidəni görmüsünüzmü? Venesiya və Florensiyada, iki kondotyerə, yəni iki muzdlu ordu başçısına qoyulan abidələri deyirəm. Venesiyah və florensiyahlar bu iki muzdlu ordu başçısına yaxşı pul ödəyirdilər, onlar da öz ağalarına “namusla” xidmət edirdilər. Onların düşmənləriylə qəhrəmancasına döyüşür, Venesiya və Florensiyaya böyük xidmətlər göstərirdilər. Ona görə də, İtaliyanın bu iki respublikası öz qəhrəman kondotyerlərinin şərəfinə belə bir möhtəşəm abidə ucaldıb. Əgər Milan, Genuya, Piza, Verona və ya Romada bu iki muzdluya daha çox pul versəydilər, onlara da, Venesiyaya 137 və Florensiyaya xidmət etdikləri kimi, canla-başla xidmət edəcəkdilər. - Mən də ədəbiyyat muzduruyam, - deyə bu satqın yazıçı öz slavyan qardaşlarına deyirdi. - Bütün ömrüm boyu məni almanların elədiyi kimi, hətta, onlardan daha artıq, maddi baxımdan təmin edin, sizin üçün vuruşacağam... Bacarmırsınız?.. Yoxsa istəmirsiniz?.. Onda mənim zərbələrimi gözləyin və müdafiə olunun, mən güclü və çevik rəqiblə qılınc oynatmağı sevirəm. Slavyanlar bu ədəbiyyat ilanına nifrət edirdilər, ancaq almanlar onu “parlaq yazıçı” və “cürətli slavyan filosofu” kimi çox yüksək dəyərləndirirdilər. Bir dəfə Snelman Berlində olanda bu satqm yazıçı da təsadüfən oradaydı. Snelman Finlandiyada olanda bu yazıçının ədəbi fəaliyyəti barədə heç nə eşitməmişdi. Hətta, onun adını da bilmirdi. Burada, Berlində, almanların dediyi kimi, bu iki mədəniyyət apostolunun, slavyan və finin şərəfinə banket təşkil etmişdilər. Banketin sonunda, artıq qonaqların böyük hissəsi çıxıb getdikdən sonra, Snelman “slavyan mədəniyyət apostolu- nu” bir qırağa çəkib onunla mədəniyyətcə kiçik olan xalqların ölkələrində mədəni işin problemləri barədə danışdı. - Gəlin açıq danışaq, - Snelman dedi, - almanlar ürəklərinin dərinliyində bizə - finlərə və slavyanlara yuxarıdan aşağı baxırlar. Keçmiş zamanda onlar haqlı ola bilərdilər, lakin gələcək zaman üçün yox. Biz finlər, siz slavyanlar isə daha çox, böyük bir gücü təmsil edirik. Onlar artıq becərilməkdən münbitliyini itirməkdə olan torpaqda, biz isə indiyədək əkilməmiş, verimli, qara torpaqda çalışırıq... Ancaq, biz yaxşıca çalışmalıyıq. Bizə, gənc xalqlara, 138 alman, fransız və ingilislərdən iki, üç, on dəfə artıq işləmək lazımdır. Biz onlara çatmalı və həm də... onları ötməliyik! Biz onları ötəcəyik! - Snelman ilhamlı bir səslə dedi. - Biz yalnız şəhərliləri maarifləndirməklə qalmayacağıq. Kəndlərdə ibtidai məktəblərin və yoxsul kitabxanaların olmasıyla kifayətlənməyəcəyik. Biz hər bir kəndlinin, balıqçının, qatran bişirənin evində bilik məşəlini yandıracağıq, tndiki azyaşlı uşaqlardan güclü, inkişaf etmiş, xeyirxah bir nəsil yetişdirəcəyik. Snelman uzun müddət və qızğınlıqla öz sevimli mövzusu ətrafında danışdı, o qarşısındakı adamın da özü kimi, slavyan xalqlarının alovlu mədəniyyət apostolu olduğunu düşünürdü. Öz doğma xalqının mənafeyini və maraqlarını Avstriya dövlətinə satmış bu alçaq, Snelmanm danışığına irişə-irişə, gözlərindəki xəbis təbəssümlə qulaq asır və düşünürdü: daha bir darıxdırıcı axmaq! O bu düşüncələrlə Snelmana cavab vermək üçün bir müddət fikirlərini toplamağa çalışdı, ancaq Snelmanm sözləri, onun qızğın ruhu bu alçalmış adamın ürəyindəki buzu əritməyə başladı. O xidmətçilərdən konyak gətirməyi tələb etdi və acgözlüklə, böyük qədəhlərlə içməyə başladı. Snelman öz adəti üzrə çox qızğın danışırdı və həmsöhbətinin az bir vaxtda bir butulka konyakı içib qurtarmağı onun diqqətindən yayınmışdı. Birazdan, bütünlükləkeflənənhəmsöhbəti gözlənilmədən yerindən qalxdı. Ağır addımlarla, sanki böyük bir ayı kimi, ona yaxınlaşıb dedi: - Kifayətdir, əziz Snelman! Özünüzün bu böyük ruhunuzun müqəddəs odunu boş yerə xərcləməyin. Onu öz xalqınıza sərf etmək üçün qoruyun. Siz xoşbəxt insansınız. Belə 139 bir övladı olan xalq da xoşbəxtdir... Sabah buradan çıxıb evinizə qayıdırsınız. Çox yaxşı. Biz sizinlə burada, ilk dəfə görüşdük. Bunadək nə siz məni, nə də mən sizi tanıyırdım. Bu da yaxşıdır. Daha doğrusu, nə yaxşı siz mənim kim olduğumu bilmirsiniz. Ancaq mən də, sizi tanımağımın özüm üçün yaxşı olub- olmadığını deyə bilmərəm. Eh, əzizim Snelman, siz qeyri- adiliyinizlə, qranit şənliyinizlə haradan gəlib çıxdınız? Mən nə üçün sizinlə artıq iş-işdən keçəndən sonra, belə gec görüşdüm?.. Bu vaxt divar saatı zəng çalıb gecəyarısı olduğunu bildirdi. - Yox, mən indi vaxtın gec olduğunu demirəm, bu gö- rüşümüzün mənim həyatım üçün gec olduğunu deyirəm. - Snelmanın həmsöhbəti acı-acı köks ötürüb dilləndi... - Əgər gəncliyimdə Snelmanı görüb onun söhbətlərinə qulaq assaydım, indi mən də, mənsub olduğum bütöv bir nəsil də, büsbütün başqa adamlar olardılar... Ancaq artıq gecdir... gecdir... Gedək, yataq... Əziz Snelman, bizim aramızda gülünc və qorxunc bir anlaşılmazlıq var... Xahiş edirəm, əlinizi mənə verəsiniz. Snelman əlini ona uzatdı. Həmsöhbəti gözlənilmədən onun əlindən öpdü. - Siz nə edirsiniz? - baş verən hadisədən özünü itirmiş Snelman əlini geri çəkdi. - Fikir verməyin, - həmsöhbəti tutqun bir görkəmlə dedi. - Mən sizin əlinizi öpmürəm... İnsan ürəyində özünə yer etmiş snelmançılığm əlini öpürəm... Ruhumda basdırılan, mənə doğma olan mərhumun əlindən öpürəm... - Nə demək istədiyinizi anlamadım, - Snelman çaşqınlıq içində dedi. 140 - Anlamağınız heç lazım da deyil, - sərxoş yazıçı gülümsünüb dedi. - Hə, siz onsuz da məni başa düşə bilməzsiniz... Bütün bunları mənim slavyan ruhumun xüsusiyyətlərinə yozun, getsin! Snelman ertəsi günü doğma Suomiyə getdi və bundan 15- 20 gün sonra Vyanadan bir məktub aldı. Məktub çox qəribə və imzasız idi. Onda beş qısa sətir yazılmışdı: “Siz mənim ruhumu alt-üst etdiniz... Yeni qaydayla yaşaya bilmirəm. Köhnə qaydada yaşamaq iyrəncdir. Sanki təsadüfən, ehtiyatsızlıqdan, özümü öldürürəm. İtə it kimi ölmək yaraşır”. Məktubu yazanın xətti Snelmana tanış deyildi. O heç nə başa düşmədi. Sonra bir az düşünüb sonuncu ayda çap edilən Vyana qəzetlərini oxuyub nəsə işıqucu axtarmağa başladı və “Faciəli təsadüf’ adlı yazıyla qarşılaşdı: tanınmış slavyan yazıçısı, dərin və cəsarətli mütəfəkkir... ehtiyatsızlıq ucbatından özünü ölümcül yaralamış, bundan üç saat sonra, şüurunu itirmədən, heyrətamiz bir soyuqqanhlıqla ölmüşdü...” Snelman ölənin kim olduğunu öyrənincə, Berlindəki banketdə baş verən əlöpmə səhnəsinin və bu təsadüfi ölümün mənasını anladı. Mərhumun bu sözlərini xatırladı: “Əgər gəncliyimdə Snelmanı görüb onun söhbətlərinə qulaq assaydım, indi mən də, mənsub olduğum bütöv bir nəsil də, büsbütün başqa adamlar olardıq... Snelmanlar bizimlə nə üçün vaxtında danışmadılar?..” Snelman yazıçının adını çəkmədən bu qəmli əhvalatı danışanda dinləyicilər çox vaxt ondan, bu yazıçı hansı xalqın nümayəndəsi, çexmi, polyakını, serbmi, xorvatmı, ya başqasımı olduğunu soruşurdular? Adətən mülayim tərzdə danışmağı sevən Snelman bu sualı eşidəndə kəskin şəkildə deyərdi: 141 - Bekarçılıqdan doğan maraq! Bunu nə üçün bilmək istəyirsiniz? Adam çox böyük günaha batmışdı, ancaq buna görə özünə layiqincə ağır cəzalandırdı. Özü özünü yer üzündən sildi. Onun adını xatırladıb ruhunu incitməyə dəyərmi? Burada vacib olan başqa şeydir. Təsəvvür edin: böyük istedadı olan bir şəxs, nəhəng əqli qabiliyyət yiyəsi, zəngin bilik qazanmış bir insan, parlaq ədəbi istedad. Ancaq... nəticədə, öz həyatını boşuna yandırıb kül edən, əyyaş, qumarbaz, pozğun, muzdlu ədəbiyyatçı, öz xalqının ləyaqətini satışa çıxaran adam... Axı o, bu böyük istedadıyla öz xalqının mədəniyyətinin apostolu ola bilərdi, əlbəttə, əgər düzgün tərbiyə olunsaydı... əgər gəncliyində ona xoşbəxtliyin öz cismani həyatını yandırıb külə döndərməkdə deyil, öz xalqının əqlini və ürəyini alovlandırmaqda olduğunu başa salsaydılar... Bu universitetin yetirməsi, elmin övladı, ədəbiyyatın kahini, paytaxtda böyüyən bir adamın həyat tarixçəsidir, - Snelman sözünə davam etdi. - Siz nə istəyirsiniz? Məktəbi, kitabı olmayan, sağlam, gözəl, sevinc dolu bir həyat qurmaq üçün heç bir ağıllı çağırış, canlı söhbət eşitməyən xalqdan bundan artıq nə gözləmək olar?.. Milyonlarla əhali cismani, əqli və əxlaqi baxımdan çürüyüb gedir və heç kim bu mühitin üfunətini hiss etmir, hamılıqla pis qoxuya öyrəşiblər. Alışıblar. Bu iyrəndiyin içində doğmalaşıblar. Hamılıqla, elə belə də olmalı imiş kimi düşünürlər. Beləmi olmalıdır? Milyonlarla insan vəhşi və beyini kütləşdirən yoxsulluq mühitində doğulur, yaşayır və ölür. Milyonlarla anadangəlmə istedadlı insan bütün həyatını heyvan kütbeyinliyi içində yaşamalı olur. Bu beləmi olmalıdır? Sizin milyonlarla qardaşınız mənəvi baxımdan kobud, amansız 142 və axmaq ehtirasların düşkünüdür. Sizcə, budamı belə olmalıdır? Bütün bu yüzlərlə “beləmi olmalıdır?” sualı doğuran iyrəncliklər və cinayətlər üçün utanmırsınızmı? Bu ictimai kütbeyinlik və laqeydlikdəmi “belə olmalıdır?” Snelmanın danışığı belə anlarda peyğəmbəranə bir ilham səviyyəsinə qalxardı. Dedikləri alovlu bir qamçı kimi küt beyinlərə və soyuq ürəklərə çırpılardı. Ən yuxulu və tənbəl zəkanı belə yerindən tərpədər, ayıldardı. Canlı ürəklərin həvəsini coşdurardı. Onun söhbətlərindən təsirlənən həkimlər, kənd ruhaniləri, xalq müəllimləri, əyalət məmurları xalq kütləsinin həyatını, onun ən müxtəlif cəhətlərini diqqətlə öyrənməyə başladılar. Qəzetlərdə, jurnallarda, ayrıca kitablarda xalqın hayatıyla bağlı zəngin materiallardan ibarət əsərlər çap olunmağa başladı. Onların arasında iki kitab daha çox diqqət çəkirdi. Biri, “Kənd həkiminin xatirələri”, o birisi isə, “Kənd ruhanisinin qeydləri” adlanırdı. Bu kitabların hər ikisi, ədəbi tənqiddə və mətbuatda əsl tufan qopardı. Bəziləri bu kitablara heyranlığını bildirir, onları öyüb göylərə qaldırır: - Düşünmək bacarığına malik və öz xalqı üçün ürəyi ağrıyan istənilən savadlı insan bu kitabların hər ikisini oxumalıdır. Bu kitablar kor gözləri açır. Mənəvi baxımdan sonacan kütləşməyən hər bir insanın üzündə xəcalət qızartısı doğurur deyə qeyd edirdilər. Narazı qalanlar da vardı. Müəlliflərin üzərinə ildırım yağdırır, göy gurultusu qoparırdılar. Onları daşqalaq etməyə hazırdılar. Bu yazıçıları öz xalqının tör-töküntüsü adlandırır, kitablar haqqında deyirdilər: - Hər iki kitab, başdan-başa fın xalqını təhqir edir. Büsbütün yalandır. Rənglər iyrənc şəkildə tündləşdirilib. Hər şey karikatura kimi şişirdilib. 143 Əlbəttə, birincilər kitablara daha ədalətli dəyər verirdilər. Narazı qışqırıqlar isə yalançı, ədabaz vətənpərvərlərin fikirlərindən ibarətdi, onlar vətənə məhəbbəti, kimliyindən və necəliyindən asılı olmayaraq, yalnız özününküləri sevmək kimi bayağı bir şəkildə anlayırdılar. Bu adamlar təhlükəni görməmək üçün başını quma basdıran dəvəquşuna bənzəyirdilər. Başlan qumdan çıxarıldığı üçün incimiş və nifrət püskürməyə başlamışdılar. Deyilən kitabların çapı başqa bir təsirə də nail olmuşdu. Biri həkim, digəri ruhani iki müəllif öz kitablarının hər səhifəsində fın xalqını haraylayırdı: -Ayılın! Öz doğma xalqınızın xilası üçün çalışın! Sizin ölkənizin əhalisinin dörddə üçü dəhşətli vəziyyətdədir. Kəndlilər və fəhlələr bir sinif kimi məhv olmaqdadır. Onlar fiziki və mənəvi baxımdan aşınır, məhv olurlar. Həkim və ruhani, bu iki istedadlı yazıçı, yalan demirdilər. Məsələyə birtərəfli yanaşmır, əsəbləri qıcıqlandırmağa ça- lışmırdılar. Onlar yaşadıqları bölgənin gündəlik həyatını, insanların məişətini, bütün cizgiləriylə, sakit şəkildə təsvir edirdilər. Bu isə, həqiqətən, sarsıdıcı mənzərəydi. Oxucuların bir çoxu deyirdi: - Milyonlarla qardaşımızın belə faciəli vəziyyətə düşməsinə nə üçün dözürük? Bu şəraitdə özünü cinayətkar sayırsan, susub, kütləvi şərə tamaşa etmək, elə bu şərin iştirakçısı olmaq deməkdir. Başqaları dəhşətə gəlib soruşurdular: - İnsanlar belə bir həyata necə dözürlər? Axı onlar heyvan deyil, müqəddəs varlıqdırlar? Bu, Dantenin təsvir etdiyi cəhənnəmdən də dəhşətlidir. Dantenin cəhənnəmində insanlar törətdikləri günahlara görə cəzalanır, əzab çəkirdilər, bəs bu insanların günahı nədir? Bir də, Dantenin cəhənnəmi 144 əvvəldən sonuna kimi şairin dahiyanə uydurmasından başqa bir şey deyil, burada isə hər şey dəhşətli dərəcədə realdır, bütün hadisələr gerçək olaraq baş verir. “Kənd həkiminin xatirələri” əsərinin müəllifi xidmətə başladığı gündən başlayaraq, qarşılaşdığı hadisələri qələmə alır. Əvvəlcə o, tibb fakültəsini necə bitirməyindən, xidmət yerinə hansı arzularla gəldiyindən söz açır. İndiyə kimi təmin olunmuş bir həyat yaşamamışdı, uşaqlığı və gəncliyi ehtiyac içində keçmişdi: kiçik bir şəhərdə, çəkməçi ailəsində doğulub böyümüşdü. Həyatın hamının üzünə gülmədiyini yaxşı bilirdi, lakin bununla belə, xidmət etdiyi bölgədə gördükləri onu bərk sarsıtmışdı. Təhkim olunduğu bölgəni gəzəndə, gördüklərinin qorxulu bir yuxu, dəhşətli bir qarabasma olduğunu zənn etmişdi. Sanki müasir dövrdən uzaq keçmişə, mağara insanlarının yaşadığı zamana gedib çıxmışdı. Əvvəlcə, təhkim olunduğu bölgənin bu faciəli vəziyyətinin hansısa bir acı təsadüf və ölkə üçün istisna hal olduğunu düşünmüşdü. Lakin yolu qonşu bölgələrə düşdükcə, eyni mənzərəylə qarşılaşmışdı. Bəzi yerlərdə daha pis vəziyyət hökm sürürdü. Hər yerdə ibtidai dövrlərə bənzər vəziyyət hökm sürürdü. Qayalıq yerlərdə yaşayan adamlar kobud yonulmuş və pis hörülmüş daş daxmalarda yaşayırdılar. Qapılar alçaq, pəncərələr kiçikdi. Evlərin damı və pəncərəsi yarıtmaz ol- duğundan soyuq, yağış, qar evə dolurdu. Şüşə demək olar, tapılmırdı, onun yerinə pəncərəyə əsgi və ya karton parçaları yapışdırırdılar. Çox vaxt da şüşələrin yeri boş qalır, pəncərə əvəzinə kiçik dəliklər açılırdı. Soba boruları isə, ümumiyyətlə, yoxdu. Daşdan və gildən hörülmüş ocaq yanır, qalxan tüstü bütün evə yayılır, sonra 145 isə yol tapıb damdakı dəlikdən çıxırdı. Evdəkilərin gözləri acışır, tüstüdən boğulurdular. Ev avadanlığı hisə batırdı. Adamlar eyni paltarda işləyir, yeyir və yatırdılar. İllərlə yuyunmurdular. Döşəkağılarının yuyulmalı olması ağıllarına da gəlmirdi. Adamları bit-birə basmışdı. Dəhşətli göz xəstəliyi - traxoma geniş yayılmışdı. Çox tez-tez soyuqlayır və nəticədə vərəm xəstəliyinə tutulurdular. Quyular və tualetlər yanaşı olduğundan su çirklənir, yatalaq xəstəliyi üçün zəmin yaranırdı. Uşaqlar arasında dizenteriya, dif- teriya, qızılca və çiçək tüğyan edirdi. Ölən uşaqların sayı minlərlə hesablanırdı. Bütün əhali xəstəlik içindəydi. Artım səviyyəsi düşmüşdü. Qidalanma pisdi, əvəzində dəhşətli, eybəcər sərxoşluq hökm sürürdü. Lal-karların, qozbellərin, korların, ağıldankəmlərin, əl-ayağı şikəst olanların sayı-hesabı yoxdu. Hətta, cüzamlılara da rast gəlmək olurdu. - Kəndə getmək adamı dəhşətə gətirir, - həkim-müəllif yazırdı. - Öz yerinə, adamların, cəmiyyətin, mədəniyyət adlanan anlayışın yerinə xəcalət çəkirsən. Haradasa, uzaqlarda, teatrlar, musiqi, rəssamlar və yazıçılar, parlament və elmlər akademiyası var, buradasa, milyonlarla insan cəhənnəmdə yaşayır deyə düşünürsən. Bir daxmaya girirsən - üç uşaq torpaq döşəmədə uzanıb qızılca çıxarır. Onların arasında yenicə doğmuş qadın xəstəlikdən inildəyir. Ata isə bərk sərxoş halda oturub. Ondan soruşursan: Heç xəcalət çəkirsən? Evdə bu qədər xəstə canıyla əlləşir, əzab çəkir, sən isə içib keflənmisən! Kefli ata mırıldanır: Sən özün burada yaşamağı sınaqdan çıxart, içməsən ürəyin partlar. Bizim həyatımızda içkisiz ötüşmək olmur. Başqa bir daxmada fərqli mənzərə: ana vərəmin son mərhələsini yaşayır, qanlı öskürək başlayıb, uzanıb, başını 146 yerdən qaldıra bilmir. Ata qızdırma içində sayıqlayır. Hər ikisi yerdə, cır-cındırdan ibarət yataqda uzanıb. Onların arasında iki qızcığaz, döşəmədə sürünürlər: birinin bir, o birinin iki yaşı var. Hər ikisi canlı skeletdir. Qonşulardan haray yoxdur: belə mənzərələrə öyrəşiblər, üstəlik, onların da boğazdan yuxarı çətinlikləri var. Haradasa, çiçək və ya yatalaq epidemiyası başlananda, ora iki-üç həkim göndərirlər, əhali isə qəzəblə mırıldanır: - Nə dezinfeksiya? Nə peyvənd? Bu Allahın göndərdiyi bəladır! Uşaqları müalicə etməyin, qoy ölsünlər: barı aclıq çəkməkdən canlan qurtarar. Siz böyüklərə kömək edin, bizi sağaldın. Az qala hər evdə sifilisə yoluxanlar, qotura tutulanlar, suçiçəyindən, göz xəstəliyindən, xərçəngdən əziyyət çəkənlər var. Bütün bunları gördükcə, əvvəl ümidsizliyə qapılırsan, sonra yorulub küt bir laqeydliyə alışırsan. Belə bir vəziyyətdə, yeni doğmuş qadının sərxoş ərinin dediyi kimi, ya içib keflənmək, ya da özünü asmaq istəyirsən. - Cənablar! - həkim-yazıçı şəhər əhalisinə, siyasətçilərə, elm, incəsənət və mətbuat adamlarına müraciət edirdi. - Siz nə vaxtacan gizlənqaç oynayacaqsınız? Vətənpərvərlikdən, xalqa sevgidən, özünüzün mədəniyyətə xidmətinizdən dəm vurursunuz, ancaq deyin görək, xalq üçün, vətən üçün, mədəniyyət üçün nə edirsiniz? Bəziləriniz xaincəsinə, utan- madan, alçaqcasına, cinayətkarcasma bu “əziz vətəni”, “sevimli xalqı” çapıb-talayırsınız, sərvətlərini oğurlayırsınız. Bir başqaları dəftərxanalarda və redaksiyalarda avaralanır, məktəb və universitetlərdə məmurluq edirlər... və onların “sevimli xalqına” mənsub olan milyonlarla insan çürüyür, eybəcərləşir, içkiyə qurşanır, pis yollara düşür. Xalq təməlinədək dağılır. 147 Nə qədər gec deyil, ölkəni və xalqı xilas edin, - həkim- yazıçı onlara çağırış edirdi. - Xalqın içinə gedin. Onları müalicə edin, savadlandırın, tərbiyələndirin. Onlara ev tikməyi və təsərrüfat qurmağı, torpaqda səmərəli işləməyi öyrədin. Milyonlarla əhaliyə gigiyena, günəş, təmiz hava, işıq, quru və isti mənzil verin. Onlara insan kimi yaşamağı öyrədin. Kömək əlinizi uzadın. - Dövlət, - kitabının sonunda həkim-yazıçı yazırdı, - böyük ailə, xalq isə sizin kiçik qardaşlarınızdır. Onların dəhşətli həyatı əhalinin yüksək təbəqəsinin biabırçılığı və cinayətidir. Unutmayın: xalq uzun müddət dözə bilər, ancaq hər şeyin bir sonu var. Xalq qəzəbdən vəhşiləşə bilər. Buna yol verməyin! Ədəbi çevrələrdə həkim-yazıçının kitabı ətrafında uzun müddət müzakirələr getdi. Lakin o, ictimai dairələrdə öz böyük işini görmüşdü. Finlandiyanın səhiyyə təşkilatlarında öz həmkarlarının kitabının az qala bütün səhifələrini araşdırıb öyrənirdilər. Bölgə rəhbərləri, icma nümayəndələri yığışıb bu kitabda qaldırılan onlarla problemi həll etməyə başladılar. Müxtəlif yerlərdəki vəziyyətlə bağlı mühazirələr hazırlanır, məqalələr çap edilir, materiallar toplanırdı. Xalqın içində kök salıb köhnəlmiş yamanlıqla bağlı davam edən sükut pozuldu, şəri göz önünə çıxarıb insanların qarşısına qoydular. Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|