Ġqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
60 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 GÜLMƏLĠYEVA HUMAY ADĠL qızı doktorant, Bakı Dövlət Universiteti e-mail: humayalibayova@gmail.com UOT 327 ĠRAN ĠSLAM RESPUBLĠKASININ XARĠCĠ VƏ TƏHLÜKƏSĠZLĠK SĠYASƏTĠNĠN TƏHLĠLĠ XÜLASƏ Bu məqalədə İran İslam Respublikasının xarici və təhlükəsizlik siyasəti əks olunmuşdur. Beləliklə, məqalədə İranın xarici siyasətinin əsas elementləri, onun qısa, orta və uzunmüddətli hədəfləri, həmçinin xarici siyasətə təsir edən amillər (coğrafi, iqtisadi, demoqrafik) vurğulanır. Eyni zamanda, məqalədə İranın təhlükəsizlik maraqları, təhlükə nəzəriyyəsi və milli təhlükəsizlik strategiyaları öz əksini tapır. Açar sözlər: İran, xarici siyasət, təhlükəsizlik maraqları, milli təhlükəsizlik strategiyası İİR-in konstitusiyasının 152-ci maddəsində qeyd olunur: ―İİR-in xarici siyasəti sülhü, müstəqilliyi, ərazi bütövlüyünü qorumağa, bütün müsəlmanların hüquqlarını müdafiə etməyə, qonşularla mehriban, sülh münasibətlərini inkişaf etdirməyə əsaslanır‖. İran xarici siyasətinin məqsədləri isə aşağıdakılardan ibarətdir. Qısa müddətli məqsəd Respublikanı, ərazi bütövlüyünü qorumağı, milli siyasəti, inkişaf və iqtisadi yayılmanı nəzərdə tutur. Orta müddətli məqsəd İslam hüququnu və müsəlmanları qərb müstəmləkəçiliyindən müdafiə etməyi nəzərdə tutur. Uzun müddətli məqsəd İslam ölkəsi yaratmağa hədəflənib. İran xarici siyasətinin formalaşmasına təsir edən bir sıra faktorlar vardır: 1) İranın coğrafi ərazisi. İran Mərkəzi Asiya və Rusiya ilə ümumi sərhədlərə malikdir və Oman və Ərəb körfəzləri, Hörmüz boğazına nəzarət edir. İran Avrasiyanın mərkəzində yerləşir və Fars körfəzi və Xəzər dənizi kimi iki zəngin resurslu yerə çıxışı vardır. İran Yaxın Şərq tarixində imperial güc kimi mühüm rol oynamışdır. Həmçinin, dünyanın ən böyük təbii qaz istehsalçılarından biridir. 61 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 2) İnsan faktoru (demoqrafik). Aparılan təhlillərə əsasən 2030-cu ildə İran əhalisi körfəz ölkələrinin ümumi əhalisindən çox olacaq. Nəticədə, İran əhali göstəricisinə görə digər ölkələr arasında üstünlüyə malik olacaq. 3) İqtisadi faktor. İranın zəngin enerji resursları onun xarici siyasətində mühüm təsiredici faktor kimi istifadə olunur. İran neft ehtiyatlarına görə dünyada IV yeri tutur. OPEC daxilində isə Səudiyyə Ərəbistanından sonra II böyük neft istehsalçısıdır. Rusiyadan sonra isə İran təbii qaz ehtiyatlarına görə dünyada II yeri tutur [1, s.203]. İran İslam Respublikasının xarici siyasəti aşağıdakı elementlərə əsaslanır. 1. Xalqın maraqları, 2. Vahid sistemin süqutu, 3. Yeni dünya iqtisadiyyatında effektiv rola malik olmaq, 4. İran xarici siyasəti və beynəlxalq münasibətlər arasında qırmızı xətti müəəyyənləşdirmək, 5. Qonşu ölkələrlə, xüsusən, İraq və Əfqanıstan, ərəb ölkələri ilə əlaqələri dəstəkləmək, 6. İranın nüvə proqramı ilə bağlı dialoqu davam etdirmək [4, s.140]. İranın təhlükəsizlik maraqları. 11 sentyabr hadisələrindən sonra ABŞ-ın Əfqanıstanı işğal etməsi ilə İran başa düşürdü ki, yaxın vaxtlarda regionda vəziyyət dəyişəcək. Nəticədə, geosiyasi yerləşməsinə əsasən o, öz təhlükəsizlik maraqlarını nəzərdən keçirdi. Qərbdə İraqda ABŞ və İsrail qüvvələri var. Şərqdə Pakistan və Taliban Əfqanıstanı mövcuddur. Şimalda NATO üzvü olan və İsraillə əməkdaşlıq edən Türkiyə var. Beləliklə aşağıdakı ölkələrlə münasibətdə Tehranın regional maraqlarına nəzər salaq. 1) İraq. 2003-cü il İraqın işğalından sonra yeni İraq rejiminin maliyyə, siyasi və hərbi cəhətdən ABŞ tərəfindən dəstəklənməsi İranın regionda təsirini məhdudlaşdıracaqdı. 2) İsrail. İsrailin ABŞ-la müttəfiq olması, İranın nüvə proqramına qarşı çıxması onunla ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Lakin İran heç də İsraillə birbaşa hərbi konfliktə girmək niyyətində deyildir. 3) Pakistan.1979-cu il inqilabına qədər İran-Pakistan münasibətləri yaxşı olsa da, sonra vəziyyət dəyişir. Əfqanıstanın işğalı, Pakistanın nüvə silahı əldə etməsi, 11 sentyabr hadisəsindən sonra ABŞ-la əməkdaşlığın güclənməsi İranın Pakistana qarşı münasibətlərinin korlanmasına səbəb olmuşdur. Lakin İran Cənub-Şərqi Asiyada sabitliyin qorunmasını özünün vacib strateji məqsədi sayır. Məsələn, o, Hindistanı təbii qazla təmin etmək məqsədini Pakistanla əlaqələri yaxşılaşdırmadan edə bilməz. Ona görə də 62 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 Tehran hər iki keçmiş Böyük Britaniya müstəmləkəsi olan bu ölkələrlə münasibətləri inkişaf etdirməyə səy göstərir. 4) Türkiyə. Türkiyənin NATO üzvü olması, ABŞ və İsraillə müttəfiqliyi, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz, Xəzər regionunda həyati maraqlara malik olması İranın onunla hədəflərinin toqquşmasına səbəb olur [5]. İranın təhlükə fərziyyəsi. Ali dini lider Ayətullah Əli Xomeyni belə bəyan edir ki, Birləşmiş Ştatlar İslam inqilabını qəbul etmir və onu rejimə qarşı daxili müxalifət, iqtisadi sanksiyaların tətbiqi ilə devirmək istəyir. İran liderləri belə hesab edir ki, ABŞ Fars körfəzi və qonşu ölkələrdə hərbi bazalarını yerləşdirməklə İrandan ABŞ-a qarşı hər hansı mənfi hərəkət görərsə, ona hücum etmək məqsədi daşıyır. İran liderləri belə qəbul edirlər ki, ABŞ sünni ərəb rejimlərinə və hərəkatlarına yardım etməklə radikal sünni İslam qrupları terror təşkilatlarının güclənməsinə şərait yaradır. İranın milli təhlükəsizlik strategiyasının alətləri. 1) Müttəfiq rejim və qruplara yardım etmək. İran öz müttəfiqlərinə, məsələn Suriyada prezident Bəşər Əl-Əsəd rejiminə, Livan Hizbullahına, Həməsə, İraqdakı şiələrə silah, hərbi yardımla kömək edir. Həmçinin, o, İsrailə qarşı çıxan sünni fələstinlilərə də yardım edir. 2) Digər siyasi fəaliyyətlər. İranın milli təhlükəsizliyi öz müttəfiqlərinə təkcə hərbi yardım etməklə məhdudlaşmır. O, qonşu ölkələrin dəstəyinə nail olmaq üçün birbaşa ödəmələr də edir. Həmçinin, müsəlmanların İranda təhsil olmaları üçün təhsil proqramları qəbul edir. Belə proqramlardan biri Latın Amerikasında tətbiq olunur. 3) Diplomatiya. İranın Xarici İşlər Nazirliyi və xarici ölkələrdəki nümayəndəlikləri aktiv siyasət yürüdür. İran beynəlxalq təşkilatlarda və baş verən proseslərdə iştirak etməyə səy göstərən dövlətlərdən biridir. İranın Milli Təhlükəsizlik Strategiyası altı aşağıdakı fundamentlərə əsaslanır: a. İslam inqilabının və İslam rejiminin qəbul edilməsi və tanınması; b. İranın ərazi bütövlüyü və təhlükəsizliyi üçün təminatlar; c. İranın təbii ehtiyatlarının çıxarılması və iqtisadi rifaha çevrilməsi; d. İranın yaxın ətraf və Yaxın Şərq özəyində (Suriya, Livan, İsrail, Fələstin hakimiyyəti və s.) baş verən hadisələrə təsir və veto hüquqları ilə bağlı "regional hegemonluq"; e. Aparıcı beynəlxalq statusunun tanınması; f. İslam düşərgəsinin liderliyi [7]. Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|