Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

kiçik və ya orta şirkətlərdə tətbiq olunurdu. Bu zaman müəssisənin işçiləri aşağıdakı güzəştlərdən 
istifadə edə bilərdi:
- səhmlərin sahibində 2 il ərzində saxlanması şərti ilə onun dəyərinin 20 faizinə qədər güzəşt;
- səhmlərin dəyərinin tam ödənilməsinədək sahibində saxlanması şərti ilə 3 il ərzində ödəməyə
möhlət;
- alınmış səhmlərin sahibində 1 il ərzində saxlanılması şərti ilə  sosial  təminat sisteminin aylıq 
limiti çərçivəsində hər bir alınmış səhmə əlavə 1  səhm pulsuz verilirdi.
Fikrimizcə, bu əsasda fransız özəlləşdirilməsindən Azərbaycan üçün örnək ola biləcək bəzi 
nəticələr çıxarmaq məqsədəuyğundur. Belə  ki, yuxarıda qeyd olunan əməliyyatların əsas məqsədi 
daimi səhmdarların "möhkəm nüvəsini" formalaşdırmağa yönəldilirdi. Bu "nüvəyə" özəlləşdirilmiş 
şirkətlərin 0,5-5% kapitalına sahib olan işçilər daxil edilirdi. Bütövlükdə bu qrupun sərəncamında  
sahibi ən azı 2 il ərzində dəyişilməyən 15-30%-lik səhm paketi olurdu və onlar özəlləşdirilmiş 
müəssisələrin "möhkəm nüvəsi"ni təşkil edirdilər. "Möhkəm nüvə" idarəetmə üzərində sabit nəzarət 
və arzuolunmaz investorlardan müdafiə elementlərinə malik idi.
"Möhkəm nüvə"də təmsil olunan səhmdarlar müəyyən olunmuş müddət ərzində  (adətən qaydaya 
görə 2 il) səhmlərini  satmamaq öhdəliyini üzərlərinə götürür,  sonrakı 3 ildə isə onu satmaq 
istəyini  şirkətin inzibati şurasının  icazəsi ilə həyata keçirir və bu istiqamətdə tam məsuliyyəti 
daşıyırdı. Bu proses kapitalın   sabitliyinə və müəssisə üzərində maliyyə nəzarətinə təminat verirdi. 
Bundan başqa, ölkədə "möhkəm nüvə"yə təkrar nəzarət mexanizmi yaradılaraq, "sabit səhmdarlar 
bloku"nun fəaliyyəti daha da möhkəmləndirilmişdi.  Bu metodun üstünlüyü bir də onunla izah 
olunurdu ki, hər bir yeni özəlləşdirmə əməliyyatı özündən əvvəlkiləri möhkəmləndirir və öz 
növbəsində özü də güclənirdi.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin ikinci mərhələsinin yeni başlandığını nəzərə alsaq belə təcrübənin 
bir neçə istiqamətdə tətbiqi səmərə verə bilər. Əvvəla, RES modeli üzrə özəlləşdirmə müəssisələrə
menecerlərin cəlbi üçün münbit şərait yaradır. Azərbaycanın dövlət müəssisələrində idarəetmə
heyətinin əsasən "qırmızı direktorlar" korpusundan ibarət olan köhnəlmiş strukturunu nəzərə alsaq, 
fikrimizcə, bu təcrübəyə diqqət yetirməyə və onun ölkəmizdə tətbiqi barədə  fikirləşməyə dəyər.
Digər bir tərəfdən, Fransa özəlləşdirilməsinin başlıca xüsusiyyətlərindən biri onun məhdud maliyyə
bazarı, kapital çatışmazlığı şəraitində aparılmasıdır. Bu problem Azərbaycana, o cümlədən digər 
inkişaf etməkdə olan dövlətlərə, xüsusilə də postsosialist ölkələrinə də xarakterikdir. Fransa bu 
problemi  potensial alıcılara təklif olunan səhmlərin qiymətini onun gələcək bazar məzənnəsindən 
10-15% aşağı təyin etməklə həll etdi.
Mütəxəssislərin fikrincə, məhz belə siyasət Fransa özəlləşdirilməsinin fərqləndirici xüsusiyyətini 
təşkil etməklə, onun müvəffəqiyyətinin əsas səbəblərindən biri sayıla bilər. Bununla dövlət 
gəlirinin bir hissəsini itirsə də, strateji planda çox şey qazanmışdır. Belə ki, özəlləşdirilmiş 
müəssisələrin səhmlərinin fiksə edilmiş qiymətlə təklifi zamanı tələb təklifi bir neçə dəfə  
üstələmişdir. Məsələn "Sen Qoben" şirkətinin səhmlərinin özəlləşdirilməsinə start verilən kimi 
tələb təklifi 14 dəfə ötmüşdür.* 
Fransada müəssisələrin özəlləşdirilməsi zamanı "sabit səhmdarlar blokunun" yaranması xırda 
səhmdarların hüquq və mənafeyinin qorunması baxımından da təqdirəlayiqdir. Azərbaycanda 
səhmdarların hüquqlarının pozulmasının tipik nümunələrinə xırda səhmdarların nizamnamə
fondunun yenidən qiymətləndirilməsi vasitəsilə ümumi yekundakı xüsusi çəkisinin aşağı salınması, 
dividendlərinin ləngidilməsi, idarəetmə  ilə bağlı qərarların qəbulundan  müxtəlif bəhanələrlə

---

sıxışdırılması və son nəticədə onların yeni yaranmış səhmdar kimi mülkiyyətçilər sinfinin 
təcrübəsiz nümayəndəsi olaraq sıradan çıxarılması daxildir. Belə neqativ hallar Azərbaycanda 
özəlləşdirmə nəticəsində səhmdar cəmiyyətə çevrilmiş müəssisələrin əksəriyyəti üçün 
xarakterikdir.
Tədqiqatlar göstərir ki,  fransız özəlləşdirilməsi xarici kapitalın cəlb edilməsi baxımından  da 
digərlərindən üstün cəhətləri ilə fərqlənir. Fransız firmalarının özəlləşdirmə məqsədilə hərraclara 
çıxarılmış  səhmlərinə  Amerikanın pensiya fondlarının, payçı banklarının marağı  xüsusilə yüksək 
olmuşdur. Lakin, xaricdən kapital  axını nə qədər çox olsa da belə Fransa hökumətinin yeritdiyi 
düzgün və məqsədyönlü siyasətinin nəticəsi olaraq özəlləşdirilmiş müəssisələrin heç birinin 
bütövlükdə xaricilərin sahibliyinə keçməsi faktı qeydə alınmamışdır. Çünki, buna özəlləşdirmə
haqqında Qanunla xarici agentlərin səhmdar kapitaldakı payının 20 faizdən çox ola bilməməsi 
məhdudiyyəti imkan vermirdi. Fransız özəlləşdirilməsinin zəngin təcrübəsi bir daha sübut etdi ki, 
hökumətin özəlləşdirmə siyasətindəki  hüquqi baza ilə möhkəmləndirilmiş sərt tədbirləri tez bir 
zamanda böyük müvəffəqiyyətə təminat verir.
Lakin, Britaniya və Fransanın özəlləşdirmə sahəsindəki müvəffəqiyyətləri fonunda Avropa 
Birliyinin digər üzv ölkələrində, o cümlədən Avstriya, AFR, İtaliyada dövlət bölməsinin payının 
yüksək olmasına  baxmayaraq, onların heç birində geniş miqyası  özəlləşdirmə  kursu start 
götürmədi.
Əgər Böyük  Britaniyada  yalnız 1988-ci ilin əvvəlinə qədər dəyəri 20 milyard funt sterlinqdən çox 
olan, ümumi yekunda xüsusi çəkisi 40 faizə bərabər dövlət əmlakı özəlləşdirilmişdisə, eləcə də
Fransada qısa müddət ərzində, cəmi 14 aya qarşıya qoyulan plan üzrə özəlləşdirmənin üçdə biri 
həyata keçirilmiş və ondan 71 milyard  frank  gəlir əldə edilmişdirsə, İtaliya hökuməti  1980-1987-
ci illər ərzində ildə orta hesabla 4-5 dövlət müəssisəsini və başqa sözlə desək 100 min iş yerini özəl 
bölməyə güzəştə getmiş və nəticədə bütün dövr üzrə bu fəaliyyətdən 7 trilyon italyan lirəsi vəsait 
qazanmışdır. AFR-də isə 1984-1987-ci  illər ərzində  dəyəri 5 mlrd. markadan çox olan 50-dən 
artıq dövlət müəssisəsinin səhmləri bütövlükdə və ya qismən satılmışdır. 1986-cı ilin sonuna qədər 
özəlləşdirməyə start veriləndən ötən 10 il ərzində İspaniyada 245-dən çox şirkət yenidən qurulmuş 
və özəlləşdirilmişdir.
Hətta Hollandiyada çox da iri olmayan,  hamısının birlikdə aktivlərinin dəyəri 60 mln dollar təşkil 
edən 36 dövlət şirkəti və dövlətin KLM-dəki (Avropanın aparıcı aviaşirkətlərindən biri)  307 mln. 
dollar dəyərində 23 faizlik səhm payı özəlləşdirilmişdir.*
Dövlət bölməsinin qarışıq iqtisadiyyatda rolu və onun qiymətləndirilməsi üsulları hələ də dərin  
elmi araşdırmaların tədqiqat obyektindən düşmür. Bu istiqamətdə müxtəlif araşdırmalar aparmış 
Fransanın sosial tədqiqatlar  və proqnozlar mərkəzi dövlət bölməsinin təsirindən asılı olaraq, 
iqtisadiyyatda dövlətin ənənəvi  müdaxiləsinə məruz qalan  sahələri 4 qrupda təsnifləşdirmişdir: 
energetika, nəqliyyat,  rabitə və emaledici sənaye. Bu mərkəz tərəfindən aparılmış digər tədqiqatlar 
əsasında dünyanın bir çox ölkələri  üzrə əhalinin məşğulluğu və məcmu satışın həcminin ortaçəkili 
kəmiyyətinin nisbəti bazasında dövlətin iqtisadiyyata təsir indeksi müəyyənləşdirilmişdir. Ötən 
əsrin 80-ci illərinin əvvəlinə, özəlləşdirmə siyasətinin aparılmasınadək olan dövrdə bu göstəricinin  
inkişaf etmiş dövlətlər  üzrə  ardıcıllıqla  belə dəyişirdi: Böyük Britaniya-84, İtaliya-83, Fransa-80, 
İsveç-72, Niderland-66, İsveçrə-65, İspaniya-60, AFR-59, Belçika-50, Avstraliya-52, Yaponiya-30, 
ABŞ-15. Bu göstəricilər tam korrektəsiz olmasa da, həmin dövr üzrə dövlətin təsərrüfatçı rolunu 
qiymətləndirmək  üçün kifayət  qədər mənzərə formalaşdırmağa imkan verirdi.* 

---