Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

Beləliklə də İngiltərə özəlləşdirilməsi sosial funksiyasını -"xalq kapitalizmi" nin qurulmasını da 
uğurla reallaşdırmışdı.
Özəlləşdirmənin gedişində müəssisənin menecerlər və öz işçiləri  tərəfindən alınması xeyli geniş 
yayılmışdı. 1982-1989-cu illərdə 119 belə alqı həyata keçirilmişdir. Bütün satışlar 4 əsas qrupa 
bölünürdü: birinci qrupa, müəssisənin bütövlükdə satışı, ikinciyə,  parçalanaraq satışı,  üçüncüyə, 
yardımçı istehsalat strukturlarının və bölmələrinin satışı, nəhayət, dördüncü qrupa, yerli orqanlara 
məxsus müəssisələrin satışı daxil idi. 1990-cı ildə 14 alış belə formada həyata keçirilmişdi.*
 Müəssisələrin, xüsusilə də rəqabətli sahələrə məxsus şirkətlərin özəl bölməyə verilməsi, onların 
işində prinsipial dəyişikliklərə gətirib çıxarırdı. 1990-cı ildə "Yunayted riçers" məsləhət - tədqiqat 
firmasının Londonun məşhur biznes məktəbi ilə birlikdə 46 özəlləşdirilmiş müəssisənin icraçı 
direktorları arasında apardıqları anket sorğusunun nəticələrinə görə,   müəssisələrin 75 faizi 
özələşdirmədən sonra idarəetmə strukturunda  dəyişiklik etmişdilər. Onlardan 15-nin idarəetmə
aparatı bütövlükdə ləğv edilmiş və yenidən təşkil olunmuşdur.* 
İngiltərə özəlləşdirilməsinin digər xüsusiyyəti yüksək dərəcəli təbii inhisar sahələrinin-kommunal 
təsərrüfatların satışa çıxarılması hesab oluna bilər. Burda inhisarçı xüsusiyyətli müəssisələrin 
əvvəlcə bütövlükdə, sonra isə hissələrə parçalanaraq satılması müşahidə olunmuşdur. Bəzi 
müəssisələrin özəlləşdirilməsi üçün xüsusi idarələr və komissiyalar da yaradılırdı. Məsələn, telefon 
rabitəsi, qaz, su və enerji  təchizatı müəssisələrinə nəzarət etmək üçün xüsusi idarələr təşkil 
olunmuşdu. Həmçinin, ölkədə inhisarçılar üzrə komissiya və ədalətli ticarət idarəsi də əlavə nəzarət 
hüququnu həyata keçirirdi. Bu nəzarətin əsas forması qiymətlərin tənzimlənməsinə yönəldilmişdi. 
Beləliklə də, İngiltərədə özəlləşdirmə proqramını qiymətləndirərək, qarşıya qoyulan məqsədlərə  
nail olma dərəcəsindən çıxış edərək, onu bütövlükdə uğurlu hesab  etmək mümkündür. Belə ki, 
müxtəlif  illər üzrə özəlləşdirmədən daxil olan vəsait dövlət bölməsinin kəsirinin 60 faizini örtmüş, 
dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi azalmış, həmkarlar təşkilatının gücü zəifləmiş, səhmdarların 
dairəsi  genişlənmiş, səhmdar-işçilərin sayı xeyli artmışdır.
İngiltərə  özəlləşdirilməsinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun uzun müddətli dövrü əhatə
etməsidir. Bu ilk dövrlərdə özəlləşdirmənin tənəzzülün və işsizliyin qarşısını almaq məqsədilə
hökumətin həyata keçirdiyi sərt maliyyə və kredit siyasəti ilə paralel aparılması ilə izah oluna bilər.
Britaniyada özəlləşdirmə modelinin ənənəvi meyarlar baxımından müvəffəqiyyəti qonşu Fransada 
təkrar oluna bilmədi. Lakin buna baxmayaraq Qərbin özəlləşdirmə təcrübəsi üzrə diqqət yetirilməsi 
vacib hesab olunan ölkələrdən biri də Fransadır. Fransada  özəlləşdirmə proqramı 5 ilə hesablanmış 
və 65 iri şirkəti əhatə etmişdir. *
Bu istiqamətdə ilk addım 1986-cı ildə J.Şirak hakimiyyəti  dövründə atılmışdı. Sonradan 1984-cü 
ildə sosialistlərin hakimiyyətə gəlməsi bu istiqamətli tədbirlərin yarımçıq  saxlanılmasına səbəb 
oldu. Lakin ötən 14 ay ərzində - sosialistlərin hakimiyyətinə qədər olan müddətdə - Fransada artıq 
15 iri şirkətin özəlləşdirilməsi həyata keçirilmişdi. Qısa vaxt çərçivəsində belə sürətli 
özəlləşdirməyə nail olmağın başlıca səbəbi, proses başlamamışdan onu ləngitmək imkanına malik 
olan müəssisə rəhbərliyinin bütün heyətlə daha mütərəqqi idarəetmə qabiliyyətinə malik 
menecerlərlə əvəz olunması ilə izah oluna bilər.
Fransız özəlləşdirilməsinin başlıca mexanizmi bazar vasitələri ilə mərkəzləşdirilmiş 
tənzimlənmənin əlaqələndirilməsi əsasında qurulmuşdur. Özəlləşdirmənin aparılması ilə əlaqədar 
bütün səlahiyyətlər maliyyə, iqtisadiyyat və özəlləşdirmə nazirinin (MİÖN) əlində cəmləşmişdir. 
Mərkəzləşdirilmiş tənzimlənmənin operativliyini artırmaq və MİÖN-ə qərar qəbul etmək üçün 

---

hüquqi status  vermək məqsədilə özəlləşdirmənin başlanğıcında  özəlləşdiriləcək müəssisələrin 
siyahısı təsdiq olunmuşdu. Bundan sonrakı mərhələdə nazir yalnız həmin siyahı üzrə
özəlləşdirməyə çıxarılacaq müəssisələrin özəlləşdirmə üsulunu və müddətini müəyyənləşdirmək 
hüququnu  reallaşdıra bilərdi.  Fransız özəlləşdirilməsinin gedişi zamanı Britaniyanın hər bir 
özəlləşdirmə layihəsi üzrə ayrıca qanun qəbulu ilə əlaqədar mənfi  təcrübəsi nəzərə alındığından 
proses ərzində  hüquqi bazanın formalaşdırılması istiqamətində ciddi çətinliklər ortalığa 
çıxmamışdı. Fransada özəlləşdirmədən əldə olunan vəsaitlər əsasən dövlət borcunun ödənilməsinə
və digər şirkətlərə maliyyə subsidiyalarına istifadə olunurdu.
Fransız özəlləşdirməsi praktikasında dövlət mülkiyyətinin satışı prosesində səhmlərin aşağıdakı 
struktur üzrə bölgüsü nəzərdə tutulmuşdu:
-20%-xarici alıcılara;
-15-30%-daimi səhmdarlara;
-10%- müəssisənin işçilərinə.
-yerdə qalan səhmlər isə fond bazarında satış üçün təklif olunurdu.
Fransız özəlləşdirilməsinin sınaqdan keçirilmiş və uğur qazanmış, təcrübə baxımından maraq 
doğuran  üsullarından biri də müəssisənin öz işçiləri tərəfindən alınması hesab olunur. Fransada bu 
təcrübənin  yayılması müəyyən dərəcədə ingilis-amerikan praktikası-Leveraqed Buy-Out (LBO)-
əsasında formalaşmışdı. Tipik LBO dövlət müəssisələrinin və ya onun  filialının işçilərdən və
rəhbərlikdən təşkil olunmuş heç də böyük olmayan qrup və yaxud da qrupdan kənar işçilər 
tərəfindən alınmasını nəzərdə tuturdu. Başqa alış formalarından fərqli olaraq bu əməliyyat 
müəssisəsinin maliyyə vəziyyətindən asılı olaraq borc vəsaitlərindən istifadə hesabına həyata 
keçirilirdi.*
 LBO-nun leveraqed Manaqement Buy-Out (LMBO) adlı  xüsusi variantı  əsasında müəssisə onun 
işçilərinə və ya öz üzərinə müəssisəyə rəhbərlik etmək öhdəliyi götürən üçüncü şəxslərə satılırdı. 
Bir çox hallarda iqtisadi ədəbiyyatlarda bu variantı müəssisənin rəhbər kadrları tərəfindən  kredit 
götürmək vasitəsi ilə alışı  da adlandırırlar.
Fransada müəssisələrin "Rachat dune enterprise pat ses salaries" (RES) variatında da satışı  həyata  
keçirilirdi. RES mexanizminə görə müəssisəni səhmdar cəmiyyət şəklində holdinq kompaniya əldə
edə bilərdi. Belə şirkətlərin nizamnamə kapitalının formalaşmasında müəssisənin rəhbərləri ilə
yanaşı onun işçiləri, həmçinin bu əməliyyatın həyata keçirilməsində maraqlı olan digər investorlar 
da iştirak edirdi.* 
Müəssisənin hissə-hissə və ya tam alışı "vasitə effekti" adı ilə əsaslandırılıdı. "Vasitə effekti" 
əməliyyatı isə belə izah olunurdu ki, əgər müəssisənin rentabelliyi ssudalar üzrə faiz dərəcəsindən 
yüksəkdirsə, onda cəlb edilmiş borc kapitalı onun xüsusi vəsaitlərinin  rentabelliyini kəskin surətdə
azaldırdı.
Holdinq şirkəti "vasitə effektinə" nail olmaq üçün 1 ssudanın zəruri həcmini müəyyən edir və
investisiya edilmiş kapitalın rentabelliyinin ssuda üzrə faiz dərəcəsindən yüksək olmasına çalışırdı. 
Belə hallar vergi qanunvericiliyində də nəzərdə tutulurdu. Mövcud vergi qanunvericiliyinə görə,  
fiziki şəxslərin vergiyə cəlb edilən gəlirləri onların müəssisədən aldığı səhmlərin dəyəri qədər 
azaldılırdı. Belə üsul özünü daha  çox ağır maliyyə şəraitində olan müəssisələrin özəlləşdirilməsi 
zamanı doğruldurdu. Bu halda müəssisənin səhmlərinin çox hissəsinin  işçilərə güzəştli satışı yalnız 

---