Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

- xalq təsərrüfatında inzibati-idarəçilik və direktiv planlaşdırmanın iqtisadi metodlara əsaslanan 
dövlət tənzimlənməsi ilə əvəz olunması;
-  qiymətlərin liberallaşdırılması, istehsalın inhisarsızlaşdırılması məqsədilə antiinhisar siyasətinin 
həyata keçirilməsi;
-  mərkəzləşdirilmiş təsərrüfat əlaqələrinin təşkilindən imtina edərək qarşılıqlı faydalı əsasda 
müqavilə sisteminə keçilməsi ;
- əmtəə və fond birjalarının, bazar infrastrukturlarının yaradılması və s*.
Bununla belə, B.Akbaşev onu da qeyd edir ki, bütün bu proseslər mülkiyyət formasının dəyişilməsi 
ilə müşayiət olunmaya da bilər. Onunla digər rus iqtisadçıları A.Nikifirov və T.Kuznetsova 
razılaşmır və onlar belə hesab edirlər ki, dövlətsizləşdirməni mülkiyyət formasını dəyişmədən 
aparmaq mümkün deyildir. Onlar dövlətsizləşdirmənin mahiyyətini belə müəyyənləşdirirlər: 
"...cəmiyyətin hər bir üzvünün  sosial-mədəni  və mənəvi inkişafı  əsasında ictimai həyatın bütün 
sferalarında dövlət inhisarlarının aradan qaldırılması ..."*.
Dövlətsizləşdirmənin nəzəri məsələlərinə münasibətdə bir sıra fərqlərin mövcud olmasına 
baxmayaraq, ona müxtəlif müəlliflər tərəfindən yanaşmada üst-üstə düşən və oxşar cəhətlər də
vardır. Bu dövlətsizləşdirməni dövlətin iqtisadi münasibətlərinin subyekti olaraq rolunun 
dəyişilməsinə gətirib çıxaran, xalq təsərrüfatı səviyyəsində sahibkarlıq fəaliyyətinin ixtisarını 
şərtləndirən iqtisadi proses kimi xarakterizə etməyə imkan verir. 
Bəzi müəlliflər hesab edir ki, dövlətsizləşdirmə prosesinə onun müxtəlif ölkələrdə qarşıya qoyduğu 
məqsədlər və həyata keçirdiyi funksiyalar nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq lazımdır. Belə ki, inkişaf 
etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlətsizləşdirmə dövlətin sahibkarlıq fəaliyyətində iştirak 
dərəcəsini azaltmaq, müəssisələrin fəaliyyətinin effektivliyini təmin etmək üçün mexanizmlərin 
motivini dəyişdirmək məqsədi güdür. Postsosialist ölkələrində isə dövlətsizləşdirməyə yalnız 
istehsal, mübadilə və bölgü sferası deyil, həm də bütünlüklə cəmiyyətin iqtisadi sistemi məruz 
qalır.*
Kommersiyalaşdırma - anlayışına gəlincə, bu məhdud  mənada mənfəətin əldə olunmasına 
istiqamətlənmiş fəaliyyəti 
əhatə edir.*
Beləliklə də, dövlətsizləşdirmə kommersiyalaşdırma və özəlləşdirmə ilə müqayisədə daha geniş 
anlayış hesab olunur.
Dövlətsizləşdirmə və kommersiyalaşdırma proseslərinin mahiyyəti ilə tanış olduqdan sonra 
özəlləşdirmənin nəzəri genezisinə nəzər yetirək.
"Privatizaüiə" və "privatizirovatğ" sözlərinə iqtisadi ədəbiyyatda ilk dəfə olaraq 1983-cü ildə  
Vebster Universitetinin nəşr etdiyi lüğətin doqquzuncu buraxılışında rast gəlirik. Bundan əvvəl  
1969-cu ildə Piter  F.Draker "Uzun sürməyən dövr " adlı əsərində "reprivatizaüiə" sözündən  
istifadə  etmiş, Robert V.Pul İr isə onu bir az da qısaldaraq, 1976-cı ildən etibarən "privatizaüiə" 
ifadəsini Rizon Fondunun məktub-xəbərlər buraxılışına daxil etmişdir.3
Özəlləşdirməyə yanaşmada müxtəlif mövqeləri iki formada qruplaşdırmaq olar. Onun lehinə
olanlar "dövlət artıq çiynimizdən düşsün və əlini cibimizdən çıxarsin" şüarıı ilə bu prosesin 
sürətləndirilməsinin tərəfdarları kimi çıxış edirdilər.*

---

İkincilər isə əsasən əmək kollektivinin, direktorlar korpusunun və həmkarlar təşkilatlarının 
üzvlərindən təşkil olunmaqla özəlləşdirmənin əlehinə gedir və onu "dövlətin qarəedici əlində
yumşaq əlcəyə" bənzədirdilər.*
Nəticə
Mülkiyyət hüququnun genezisi onunla bağlı  münasibətlərin mənşəyi qədər qədimdir. Bu 
münasibətlərin təşəkkülü primitiv formada  olsada cəmiyyətin yaranması ilə eyni vaxta təsadüf 
etmiş və tarixən təkmilləşməyə məruz qalmışdır. Müasir   dövrdə belə münasibətlər daha çox 
hüquqi xarakter daşıyır və iqtisadi anlamda 2 elementden  (yiyələnmə və özgəninkiləşdirmə) təşkil 
olunmuş sistemi ifadə edir. Hazırda Qərb dünyasında mülkiyyət hüquqnun daha sivil formada 
bölgüsü nəticəsində korporativ idarəetmə modeli geniş tətbiq imkanlarına malikdir. Bu məqsədlə
menecerlərin mülkiyyət hüququnun bölüşdürülməsi sferasına cəlbi onların stimullaşdırılması 
forması kimi təqdim olunur.
* * *
1. Коуz  R.  «The  Firm,  the  market  and  the  law»  kitabındakı  elmi  fikir  və    ideyalarına  görə 
1991-ci ildə iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı adına layiq   görülmüşdür.
2.
3. Стиглиц Дж.Куда ведут реформы? К десятилетию начала  в переходных  эконмике. 
Вопросы экономики №8, 1999 г., 
4. Капелющников Р. Экономическая теория прав собетвенности (Методология, 
основные понятия круг проблеми) // отв. Ред.В.И.Кузнецов А.Н. ССР ,Инст., МЭМО., 
Москва Изд. МЭМО 1990. 90стр.
5. Радыгин А., К теории приватизации в переходной экономике // Вопросы  Экономики 
1995 №12 с 55
6. Клинова М., Приватизация государственного сектора экономики  в Западной Европе, 
Вопросы Экономики 1991 №4 стр.,87-97
7. Boyko M., Sheifer A., Vishny R. A Theory of privatization. HEIR. Discussion Paper  1689. 
Cambridge MA, 1994    
8. Садовски З. Политика  по отношению  к государственным  предприятиям  в процессе  
системных  преобразований // Вопросы экономики, 1994 №8,  с.  80
9. Andic F. Privatization  Theory  and Policy.-Vienna:UNIDO, 1992; Priewe J. Privatization 
of the industrial Sector. Cambridge Journal of  Economics.1993, vol.17. p. 333-348; 
Wijnbergen S. Enterprise  Reform in Eastern Europe. Economics  of Transition. 1993, vol 
1. p. 21-38; Yarrow G. Privatization in Theory and Practice. Economic  Policy. Cambridge 
Universiitety Press. 1986, april, p.324-356. 
10. International Monetary  Trend Occasional Paper, 1998 № 56. p. 4

---

11. Абалкин  Л.  Экономическая теория на пути к новой парадигме // Вопросы экономики 
1993 №1 с 4 .
12.
13. Всемирная история экономической мысли. Т.1. М. 1987. с. 47-48
14. Yarrow G. Privatisation in Theory and Practice Economic Policy. Cambridge University 
Press, 1986, April p.324
15. Капелющников Р. Экономическая теория прав собственности (Методология, 
основные понятия круг проблеми) // отв. Ред.В.И.Кузнецов АН. СССР, Инст МЭМО., 
Москва  Изд. МЭМО 1990. 90стр.
16. Сдобнов С.М. Собственность и коммунизм, Москва Дело 1968 70 с.
17. Hart O.D. Corporate Covernance: Some Theoty and Implications. The Economic Journal, 
1995, 105, 140, 430, may p 678-689
18. Радыгин А. Внешние механизмы корпоративного управления и их особенности в 
России. ВАН 1999. стр. 80
19. «İnsayder» və «autsayder» anlayışlarına iqtisadi ədəbiyyatlarda çoxsaylı yanaşmalar 
mövcuddur və onlar aşağıdakı kimi fərqləndirilirlər.
a) korporasiyanın daxili (işçiləri, menecerləri) və xarici (banklar, fondlar və digər 
korporasiyalar) investorları kimi; b) sahiblik hüququnun səpələnmə dərəcəsi nöqteyi-
nəzərdən (insayderlər, iri nəzarətedici səhmdarlar kimi, autsayderlər isə xırda portfel 
səhmdarı kimi çıxış edir); v) korporativ səhm sahibləri arasında mövcud olan sistemə cəlb 
edilməsinə görə; q) «unitar» və ya «ikipalatalı» idarəetmə orqanının tərkibində «müstəqil» 
direktorlar və «daxili icraçılar» kimi. Bəzi tədqiqatçılar insayderlərə Direktorlar Şurasının 
İdarə Heyətinin üzvlərini aid edirlər. Belə yanaşma iri səhmdarların idarəetmə qərarlarının 
qəbulundakı rolu ilə əsaslandırılır.
20.
www.corgov.de
  Веб-сайт комиссии «Corporate Governance», 
www.ovs.de/corporate_governance.htm
, Доклад комиссии «Corporate Governance».
21. Jean Tiroll, Corparate Governance, Econometrica vol. 69, N:1 (January 2001), 1-35
22. Акбашев Б. Теоретическое подходы и практические требования к приватизационнуму 
процессу //Российский Экономический журнал 1993, №7 70-79с.
23.
24. Никифиров Л.,Кузнецова Т. Концептуальные основы разгосударствления и 
приватизации. Вопросы Экономики 1991, №2 40-52с.
25. Акбашев Б. Теоретическое подходы и практические требования к приватизационнуму 
процессу //РЭЖ  1993, №7 70-79 с.
26. Приватизация: чему учит мировой опыт /  Под редакция Б.М. Болотина. Москва. МО 
1993,  280 с.
27. Савас Е.С.  «Приватизация  ключ к рынку». Москва, Дело 1992, 411 стр.

---