R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

Bu  dövr  müstəmləkə  imperiyalarının  dağılması  ilə  də 

xarakterizə  edilir.  Onların  yerində  yeni-yeni  müstəqil  dövlətlər 

yaranır.  Bunlara  1990-cı  ildə  Namibiya,  1991-ci  ildə  ABŞ-ın 

himayəsində  olan  Mikroneziya  federasiyası  və  Marşall  adaları, 

1993-cü  ildə  Şimali  Marian  adaları,  2002-ci  ildə  Timor-Leşti  misal 

ola bilər. 

SSRĐ-nin  dağılmasından  sonra  isə  yeni-yeni  müstəqil 

dövlətlər  yaranmışdır.  Đlk  olaraq  1990-cı  ildə  Baltikyanı 

respııblikalar 

SSRĐ-nin 

tərkibindən 

çıxıb 

1940-cı 

ildəki 

səviyyələrinə  qayıtmış  oldular.  Yəni  dünyanın  siyasi  xəritəsində 

yeni  müstəqil  3  dövlət  yaranmış  oldu.  Sonralar  sosialist  sisteminə 

daxil oian Yuqoslaviyada sosıalizm sistemi dagılmış və beş müstəqil 

respublika öz əksini siyasi xəritədə tapmışdır. 1991-ci il dekabrın 8-

də  SSRĐ-nin  ləğvini  irəli  sürən  üç  slavyan  dövləti  Belarusiyadakı 

Belovej şəhərində yeni tipli slavyan qrupunun yaradılması haqqında 

deklarasiya  imzaladılar.  Buraya  Rusiya  Federasiyası,  Ukrayina  və 

Belarusıya daxil idi. 1991-ci il dekabırın 21-də Alma-Ata şəhərində 

yeni  yaranmış  müstəqil  dövlət  başçılarının  Sammiti  keçirilməklə 

dünya  tarixində  yeni  qurum  hesab  edilən  Müstəqil  Dövlətlər 

Birliyinin  (MDB)  yaradılması  haqqında  deklarasiya  qəbul  etdilər. 

Burada  11  dövlət  iştirak  etmişdir.  Lakin  1993-cü  il  29  dekabırda 

Gürcüstan da buraya daxil olmuşdur. 

Bu  dövrdə  dünyanın  siyasi  xəritəsində  baş  verən  mühüm 

dəyişikliklərə  1990-cı  ildə  iki  ərəb  dövlətinin  -  Yəmən  Ərəb 

Respublikası  və  Yəmən  Xalq  Demokratik  Respublikasının  paytaxtı 

Sana olmaqla Yəmən Respublikası adı altından birləşməsi də aiddir. 

Keçmiş  Đspaniyanın  müstəmləkəsi  olan  Qərbi  Səhranın 

müstəqillik məsələsi həll olunmaq ərəfəsindədir. 

Bu  dövr  həm  də  80-ci  illərin  ortalarına  qədər  gedən  "soyuq 

müharibə" ilə də səciyyalənir. Silahlanma, müxtəlif sahələrdə gedən 

mübarizə bəşəriyyəti bürümüşdü. 

Bu  vəziyyətdə  Çernobl  stansiyasında  baş  verən  qəza 

bəşəriyyətə xatırlatdı ki, biz insanıq, bu cür silahlanma, qarşıdurma 

aradan  qaldırılmalıdır.  Sosializmin  böhranından  sonra  bu  belə  də 

oldu. "Soyuq müharibəyə" son qoyuldu, yenidən sabitlik yarandı. 

Siyasi xəritə əsrlər boyu dəyişərək dövlətlərin yaranmasını və 

iflasa  uğramasını,  sərhədlərin  dəyişməsini,  yeni  torpaqların  kəşf 

edilməsini  və  sairəni  özündə  əks  etdirmişdir.  Siyasi  xəritə  daim 

---

inkişaf  edərək  bəşər  cəmiyyətinin  tərəqqisinə  əsasən  dəyişir.  Bu 

dəyişikliklər  müxtəlifdir.  Onlardan  biri  ərazi  dəyişiklikləri  ilə 

səciyyələnən  kəmiyyət  dəyişiklikləri,  digəri  isə  ərazi  dəyişiklikləri 

ilə əlaqədar olmayan keyfıyyət dəyişiklikləridir. 

Dünyanın  siyasi  xəritəsində  kəmiyyət  irəliləyişlərinə  yeni 

kaşf  edilmiş  torpaqların  birləşdirilməsi,  müharibələr  yolu  ilə  torpaq 

əldə  edilməsi  və  ya  itirilməsi,  dövlətlərin  birləşdirlməsi  və  ya 

parçalanması,  ölkələrin  könüllü  olaraq  ərazi  güzəştləri,  dəniz 

dayazlıqlarının qurudulması yolu ilə əldə edilən ərazilər aiddir. 

Keyfiyyət irəliləyişlərinə isə - ictimai-iqtisadi formasiyaların 

tarixən  əvəz  olunması,  dövlət  quruluşunun  yeni  formalarının 

yaranmasını,  dövlətlərarası  təşkilatların  yaranması,  beynəlxalq 

münaqişələrə səbəb ola bilən qaynar nöqtələrin aradan qaldırılması, 

soyuq 

müharibə 

prosesinin 

sonu, 

mədəni 

mübadilənin 

genişləndirilməsi aid edilir. 

Asılı  ərazibrə  könüllü  olaraq  müstəqillik  verilməsi  və 

ölkələrin müstəqillik əldə etməsi isə həm keyfıyyət həm də kəmiyyət 

irəliləyişlərinə aid edilir. 

Hal-hazırda dünyanın müasir siyasi xəritəsində 237 dövlət və 

ərazi  mövcuddur.  Ərazi  dedikdə  heç  kim  tərəfindən  tanınmayan, 

qondarma,  səlahiyyəti  olmayan  «dövlətlər»  nəzərdə  tutulur.  Buna 

misal  olaraq  Dağlıq  Qarabağı,  Çeçen  Đçkeriyanı,  Kəşmin,  Kipri 

göstərə bilərik. 

Siyasi  xəritədəki  mövcud  dövlətlər  müxtəlif  təsnifatlara 

malikdirlər.  Onun  da  əsasında  dövlətlərin  qruplaşdırılması  həyata 

keçirilir.  Siyasi  xəritədəki  dövlətlər  ərazilərinin  böyük  və 

kiçikliyinə,  əhalinin  az  və  ya  çoxluğuna,  coğrafi  mövqelərinə, 

idarəetmə 

formalarına, 

inzibati 

- 

ərazi 

bölgülərinə 

görə 

qruplaşdırılmışlar. 

Müasir  dünyada  idarəetmənin  respublika  və  monarxiya 

forması mövcuddur. 

Dünya  dövlətlərinin  %  hissəsi  respublika  idarəetmə 

formasma  malikdirlər.  Onların  sayı  160-dan  az  deyil.  Respublika 

idarə  formasmda  ali  qanunverici  hakimiyyət  seçkili  parlamentə, 

icraedici  orqan  hökumətə  məxsusdur.  Belə  idarəetmə  daha 

mütərəqqi və demokratik sayılır. Müstəmləkə əsarətindən azad olub 

müstəqillik  əldə  edən  dövlətlərin  əksəriyyəti  respublika  idarəetmə 

formasını qəbul etmişlər. Hətta min illərlə monarxiya şəklində idarə 

---

olunan Efiopiya, Misir, Đran və s. ölkələr də özlərini respublika elan 

etmişlər.  Respublika  idarəetmə  forması  özü  də  iki  yerə-Prezidentli 

respublikaya  və  Parlamentli  respublikaya  bölünür.  Prezidentli 

respublikaların  sayı  100-dür.  Bunlardan  45-i  Afrikada  (Məs:  Misir, 

CAR),  22-si  Latın  Amerikasında  (Argentina,  Braziliya  və  s.),  12-si 

isə  MDB-də  yerləşir.  Asiyada  onlann  sayı  az,  Avropada  isə  daha 

azdır.  Bunlardan  başqa,  12  Superprezident  respublikaları  da 

mövcuddur.  Bu  ölkələrdə  konstitusiya  əsasında  prezidentə  daha 

geniş səlahiyyətlər verilir. 

Monarxiyalann sayı isə getdikcə azalır. Hal-hazırda dünyada 

30  monarxiya  dövləti  mövcuddur.  Asiyada  14,  Avropada  12, 

Afrikada  3,  Okeaniyada  1  monarxiya  quruluşlu  dövlət  vardır. 

Həmçinin  Birlik  ölkələrindən  15-i  (Amerikada  10,  Avstraliya  və 

Okeaniyada  5)  rəsmi  cəhətdən  yalnız  kağız  üzərındə  konstitusiyah 

monarxiyadır. Monarxiyalarda dövlətin başçısı imperator, kral, əmir 

və  s.  sayılır.  Indi  dünyada  yeganə  imperator  Yaponiyadadır.  Ali 

hakimiyyət irsən keçir. Monarxiyaların 3 forması mövcuddur. 

Konstitusiyalı  monarxiyalar  onlar  arasında  üstünlük  təşkil 

edir.  Bu  ölkələrdə  qanunverici  hakimiyyyət  parlamentə,  icraedici 

hakimiyyət  isə  hökumətə  məxsusdur.  Konstitusiyalı  monarxiyada 

monarx  ancaq  şahlıq  edir,  idarə  etmir.  Bu  ölkələrdə  monarxiya 

quruluşu  "taxt-tacın"  keçmiş  əzəmətini,  ölkənin  tarixini  əyani 

xatırladaraq  döviət  hakimiyyətinin  formal  əlaməti  kımi  saxlanıhr. 

Idarəetmənin  konstitusiyalı  monarxiya  forması  Yaponiya,  Böyük 

Britaniya,  Niderland,  Belçika,  Danimarka,  Isveç,  Tayıland, 

Kamboca, Malayziya, Đordaniya, Mərakeş üçün səciyyəvidir. 

Mütləq  monarxiyada  isə  monarxm  təkbaşma  hakimiyyəti 

hələ də güclüdür. Bu cür idarə forması Iran körfəzi ölkələri, Küveyt, 

Oman, BƏƏ, Qətər üçün səciyyəvidir. 

Teokratik 

monarxiyanın 

forması 

əslində 

mütləq 

monarxiyanın  tərkib  hissəsi  kimi  səciyyəiənir.  Burada  siyasi 

hakimiyyət  ruhanilərə  məxsusdur.  Bu  idarə  forması  Vatikan  və 

Səudiyyə Ərəbistanı dövlətləri üçün xarakterdir. 

Dünyanm bütün ölkələri inzibati-əıazi quruluşuna görə unitar 

və federativ dövlətlərə bölünürlər. 

Unitar  dövlətlərdə  vahid  konstitusiya,  qanunverici  və 

icraedici  hakimiyyət  mövcuddur.  Bu  ölkələrin  inzibati-ərazı 

---