R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

gücündə və elektrik enerjisinin illik hasilatı 50 trln. kVt/saatdan çox 

təşkil  edər.  Son  qiymətləndirməyə  görə  texniki  potensial  20  trln. 

kvt/saatdan artıqdır. 

Iqtisadi  potensial  texniki  potensialın  iqtisadi  cəhətdən 

səmərəli  hesab  olunub  istifadə  edilən  hissəsidir.  Onun  göstəricisi 

ildə  texniki  potensialdan  təqribən  5  dəfə  az  olmaqla  10  trln 

kvt/saatdan az deyildir. 

Đqtisadi  potensialın  miqyasına  görə  dünyanın  iri  regionları-

Xarici  Asiya,  Latın  Amerikası,  Afrika,  Şimali  Amerika,  MDB. 

Xarici  Avropa,  Avstraliya  və  Okeaniya  göstərilən  qaydada 

sıralanmışlar. 

Ayrı  -  ayrı  dövlətlər  üzrə  iqtisadi  hidropotensiala  görə  XXI 

əsrin  əvyəllərində  6  ölkə  fərqlənmişdir.  Bunlar  ÇXR,  MDB,  ABŞ, 

Zair,  Kanada  və  Braziliyadır.  Daha  sonra  buraya  Hindistan,  Peru, 

Kolumbiya,  Đsveç,  Norveç,  Fransa,  Đtaliya,  Đsveçrə  və  s.dövlətləri 

əlavə  etmək  olar.  Dövlətlərdə  iqtisadi  hidropotensialdan  müxtəlif 

səviyyədə  istifadə  olunur.  Məsələn,  Đsveç,  Norveç,  Fransada  artıq 

80%-dən çox, Đtaliya və Yaponiyada - 70%, Kanada - 60%, ABŞ-da 

50% olduğu halda Hindistanda 12%, ÇXR-8%, Zair, Kolumbiya vo 

Peruda 1%-dən azdır. 

MDB-nin qərb zonasının 1/5-i iqtisadi hidropotensiala malik 

olmaqla və onun hələlik 48%-indən istifadə edilmişdir. 

Şərq  və  Cənub  Şərq  zonasında  isə  bu  göstərici  müvafiq 

olaraq 4/5 və 17%-dir. 

Bioloji  ehtiyatdan  hazırda  dünyada  500  mindən  çox  bitki 

növü,  o  cümlədən  30  mindən  artıq  ağac  və  kol  növləri  məlumdur. 

Bitki  resurslarının  arasında  meşələrin  böyük  əhəmiyyəti  vardır. 

Meşələr  bərpa  olunan  resurslardır.  385  mlrd.  oduncaq  ehtiyatından 

minlərlə müxtəlif adda məmulatlar istehsal edilir. 

Meşə  resurslarının  iki  başlıca  göstərici:  meşə  sahələrinin 

ölçüsü  və  oduncaq  mövcuddur.  Yalnız  son  200  il  ərzində  qurunun 

meşə hissəsi iki dəfə azalmışdır. 

Dünyanın  meşə  sahəsi  iki  qurşaqda:  şimal  və  cənub 

qurşaqlarında  yerləşir.  Şimal  meşə  qurşağının  sahəsi  2  mlrd.ha-dır. 

Bu  qurşaqda  ən  böyük  meşə  sahələri  RF,  Kanada,  ABŞ 

ərazilərindədir.  Bunlardan  67%  iynəyarpaqlı,  33%  enliyarpaqlı 

meşələrdir.  Şimal  qurşağında  yerləşən  meşələrdə  ağac  növləri 

---

nisbətən azlıq təşkil edir. Xarici Avropa meşələrində 250 ağac və kol 

növü qeydə alınmışdır. 

Şimal  qurşağı  meşələri  keçmişdə  intensiv  istifadəyə  məruz 

qalmışdır.  Qərbi  Avropada  XVIII-XIX,  ABŞ-da  XX  əsrın 

əvvəllərində  gedən  bu  proses  sonralar  qismən,  hazırda  isə  tam 

stabilləşmişdir. 

Cənub  meşə  qurşağının  da  sahəsi  2  mlrd.  ha  təşkil  edir  və 

onun  97%-i  enliyarpaqlı  meşələrdir.  Sahənin  təxminən  yarısını 

yüksək sıxlığa malik meşələr tutur. Cənubda yerləşən tropik meşələr 

76 dövlətin ərazisində, o cümlədən Afrikada 23 (ərazisinin 46%-ni), 

Latın  Amerikasında  37  (ərazisinin  36%-ni)  və  Asiyanın  16 

dövlətində (ərazisinin 18%-ni) yerləşmişdir. Tropik meşələrin 2/3-si 

rütubətli  tropik  meşələrdir.  Tropik  meşələrin  %-i  10  dövlətin  -

Braziliya,  Đndoneziya,  Zair,  Peru,  Kolimbiya,  Hindistan,  Boliviya, 

Papua-Yeni  Qvineya,  Venesuela  ərazisindədir.  Bu  meşələrdə  5000 

növə 

qədər 

ağac 

və 

20.000-ə 

qədər 

bitki 

növü 

müəyyənləşdirilmişdir. 

Bununla  bərabər  son  on  ildə  tropik  meşələrə  böyük  ziyan 

vurulmuşdur. 1960-cı ildə rütubətli tropik meşələr 1,6 mlrd. hektara 

olduğu  halda,  60-cı  illərin  sonunda  0,9  mlrd.  hektara  qədər 

azalmışdır.  Cənub  meşə  qurşağında  bu  proses  üç  əsas  səbəblə 

səciyyələnir.  

Birincisi,  şəhər  və  nəqliyyat  ehtiyatları  üçün  həmin 

torpaqların  təmizlənib,  yararlı  vəziyyətə  gətirilməsi,  ikinci 

oduncaqların  yanacaq  kimi  işlədilməsidir.  BMT-nin  məlumatına 

görə 

inkişafda 

olan 

ölkələrin 

70%-i 

onlardan 

binaların 

qızdırılmasında istifadə  edirlər.  Hətta  Afrikada,  habelə  Nepal,  Haiti 

kimi  tropik  ölkələrdə  bu  90%-ə  çatır.  70-ci  illərdə  dünya  bazarında 

neftin  qiymətinin  bahalanması  ilə  əlaqədar  Afrika  və  Cənubi 

Asiyanın  nəinki  meşə  əhatəsində  olan  şəhərlərində,  hətta  kənar 

şəhərlərdə  odundan  istifadə  artmışdır.    1980-ci  ildə  inkişafda  olan 

ölkələrin  oduncaq  çatışmayan  regionlarında  1,2  mlrd.  əhali 

yaşayırdısa,  2006-cı  ilin  sonuna  bunun  2,4  mlrd.-a  çatması  ehtimal 

olunur. 

Üçüncü  səbəb  -  Asiya,  Afrika  və  Latın  Amerikasının  tropik 

ölkələrində  xammalın  kağız-sellüloz  sənayesinin  inkişafı  üçün 

Yaponiya, Qərbi Avropa və ABŞ-a ixrac edilməsidir. 

---

Müasir  dünyada  51,2  mlrd.ha  meşə  sahəsi  vardır.  Əvvəllər  bu  75 

mlrd.ha-dan az olmamışdır. 

Dünya  okeanının  mineral  ehtiyatları  iki  hissədə  -  onun  suyunda  və 

dibində olan resurslara ayrılır. 

Dəniz  suyunun  başlıca  resurslarından  biri  xörək  duzudur  ki, 

0,1 km3 suda 20 mln. t. miqdarındadır. Əgər, dəniz sularının duzunu 

tamam  ayırıb,  yer  səthinə  yaymaq  mümkün  olsaydı,  onda  150  m 

qalınlıqda duz təbəqəsi əmələ gələrdi. 

Dəniz suyunun buxarlanması yolu ilə duz alınmasının çinlilər 

hələ  4  min  ii  əvvəl  öyrənmişlər.  Hazırda  da  Çində  duzun  1/3-i  bu 

üsulla  istehsal  olunur.  Yaponiyada  bu  sahədə  daha  çox  fərqlənir.  1 

ton  duz  almaq  üçün  təqribən  120  mln.  ton  suyu  buxarlandırmaq 

lazımdır. 

Mühüm resurslardan biri də maqneziumdur. 1 km3 suda 9,5 

mln. ton maqnezium vardır. Bu xammalın dəniz suyundan  alınması 

qurudakı  istehsalından  ucuz  başa  gəlir.  Onun  alınma  texnologiyası 

XX əsrin 40-cı illərində öyrənilmiş və hazırda dünyada maqnezium 

istehsalının 40%-i bu üsulla əldə olunur. 

Bundan başqa, hər km3 dəniz suyunun tərkibində 0,9 mln. t. 

kükürd, 31 min ton brom, 10 ton alüminium, 3 t miss, 3 t. uran, 0,3 t. 

gümüş və 0,04 t qızıl vardır. Hazırda brom xammalının əsas istehsal 

mənbəyi dəniz suyu sayılır. Dünya okeanında qızılın miqdan 10 mln. 

t hesablanmışdır ki, bu da quruda olan ehtiyadan dəfələrdə artıqdır. 

Həmçinin Dünya okeanının resurslarını, onun şelf zonasında 

və dərinliklərində yerləşən resurslara ayırmaq olur. 

Şelf  zonasının  ən  başlıca  resursu  neft  və  qaz  ehtiyatlarıdır. 

Dəniz faydalı qazıntı hasilatından gələn  gəlirin 90%-i neft və qazın 

payına  düşür.  Şelf  zonasında  neft  ehtiyatları  120-150  mlrd.  ton 

hesablanmışdır. 

Şelf  zonasının  faydalı  qazıntılarını  üç  tipə  bölmək  olar: 

Birinci  -  dəmir  filizi,  miss,  nikel,  qalay,  civə  və  s.  Bu  yataqlar 

sahildən uzanan təbii və yaxud süni adaların köməyi əsasında maili 

istehsal  üsulu  ilə  mənimsənilir.  Bəzən  belə  yataqlar  10-20  km 

sahildən  aralı  2  km  dəniz  dibi  süxurları  altma  qədər  davam  edir. 

Böyük  Britaniya.  Kanada,  Yaponiya  və  Çində  belə  sualtı  şaxtalar 

vardır. 

Đkinci  -  dəniz  sahillərində  səpələnmiş  sərvətlər.  Məsələn, 

Đndoneziya,  Tailand  və  Malayziyanın  şelf  zonasında  qalay, 

---